Har.1: Coğrafî Değişim ve Tarihî Coğrafya: Eğirdir ve Beyşehir Göllerinin eski hâlleri, tarihî ırmaklar, dağlar, yollar ve kentler.
Eski adı Helikore ve Ankore olan İznik neresidir?
Öz
Bu makalenin amacı eski adı Helikore ve Ankore olan İznik’in neresi olduğunu tartışmaktır. Tarihçi, İznik adı geçen her olayı Bursa-İznik’e mal etmiştir. Zira altta açıklayacağım gibi Helikore, İznik Müzesinde “Helikore’den Nikaia’ya İznik Tarihçesi” başlığı altında, Bursa-İznik olarak gösterilmiştir. Böylece tarihçinin ikinci bir İznik’ten habersiz olduğu anlaşılmaktadır.
Açar Kelimeler: Helikore, Ankore, Nikaia, İznik, Bursa, Küçük İznik, Nikopolis, Uluğbey, Isparta, Strabon, Ramsay
Giriş
Bursa-İznik Müzesindeki bir yazıda özetle: “Büyük İskender’in ölümünden sonra generallerinden Philippos oğlu Antigonos Monophtalmos [Tekgöz Antigonos] tarafından ele geçirilen Askania [İznik] Gölü kıyısındaki Helikore şehrine generalin isminden hareketle Antigoneia ismi verilir. Antigonos, MÖ 301 yılında İpsos savaşında ölünce, kent, Lysimakhos’un eline geçer ve karısının adına izafeten Nikaia adı verilir. Nikaia, günümüz İznik’ine de ismini vermiştir. Bununla birlikte Nikaia’lılar kendi soylarının Herakles ve Dionysos’tan geldiğini iddia ederler. Kente ismini veren Nikaia’nın, Dionysos tarafından sarhoş edildikten sonra tecavüze uğrayan Irmak Tanrısı Sangarios [Sakarya] ile Kybele’nin kızı olan su perisinin [Nymphe] ismi olduğuna inanırlardı” denilmektedir (Anonim, 2025, bk.R.1).
İznik/Helikore: “Bu şehir ismini İznik olarak muhafaza etmiştir. Kilise teşkilatında Nikomedeia'ya tâbi olmayıp müstakil bir metropolitlikti [2]. Asıl ismi Helikore yahut Ankore idi [3. Piskoposluk listesi ve Stephanus]. [2]: İkinci Bythinia yalnız kilise teşkilatınca vilâyet addedilmiştir. Sivil teşkilatça değil (Ramsay, 1960: 195; Umar, 1993:312).
Ramsay’in dediği II. Bythinia, Kemer Boğazı civarında olmalıdır. Eski adı Gordou olan ve Senirkent-Genceli köyüne yerleşen Juliopolis’in [Basileon] bir aralık Ankyra’ya tâbi olduğu mukayyettir. Ancak son listelerde müstakil piskoposluk olarak gösterilmiştir (Ramsay, 1960: 268). Biz, bu Ankyra için Suğla Gölü yanı bir Ankara demiş; ama buranın 185 km uzaklığını düşünerek; üçüncü Ankara, Yalvaç olabilir demiştim ki, şimdi Ankore olabilir diyorum.
Diadokh Antigonos, II. Philippos devrindeki bir harpte tek gözünü kaybederek Monophtalmos lâkabını almıştır. Antigonos, bilâhare B. İskender’in de generalliği yapmıştır. Granikos savaşından sonra Phrygia satrabı olmuştur. İskender sonrasında Anadolu’da kendi Helenistik krallığını kurmuş ve parçalanmış olan imparatorluğu yeniden birleştirmek istemiştir. Yunan kültürünün, Büyük İskender ile geniş coğrafyalara ulaşmasıyla birlikte Akdeniz ve Ön Asya’daki diğer kültürler ile kaynaşması sonucunda yeni bir kültür olarak Helenizm ortaya çıkmıştır.
İznik Müzesi’nde "Helikore'den Nikaia'ya İznik Tarihçesi" ile ilgili “İskender’in ölümünden sonra Philippos oğlu Antigonos Monophtalmos tarafından ele geçirilen Askania [İznik] Gölü kıyısındaki Helikore şehrine Antigoneia ismi verilir. Antigonos, MÖ 301 İpsos harbinde ölünce kent, Lysimachos’un eline geçer ve kente Nikaia adı verilir. İznik’in Antigoneia adından önceki adının “Helikore” olduğuna dair kaynak nedir” diye ChatGPT’ye sordum. 10.6.2025.
Cevap: İznik’in [antik adıyla Nikaia] tarihî gelişimiyle ilgili olarak, İznik Müzesi’nin sunduğu bilgiler genel olarak doğru olmakla birlikte, kent adlarının evrimi konusunda bazı detaylar [şöyle] netleştirilebilir:
Helikore-Antigoneia-Nikaia kent adlarının evrimi:
İznik’in ilk yerleşimlerinden biri olan Helikore, MÖ 7. yüzyılda Trak kavimlerinin yaşadığı bir şehir olarak bilinir. Ancak bu döneme ait yazılı kaynaklar sınırlıdır ve nadirdir [bizevdeyokuz.com, ChatGTP].
Büyük İskender’in generallerinden Antigonos Monophthalmos’un MÖ 316 yılında bölgeyi ele geçirmesinin ardından, kent Antigoneia olarak yeniden adlandırılmıştır. Bu isim, Antigonos’un adından türetilmiştir. Antigonos’un MÖ 301’deki İpsos harbinde ölmesinin ardından, Lysimakhos’un bölgeyi ele geçirdiği ve karısı Nikaia’nın adına ithafen kente Nikaia dediği kabul edilir. Bu isim, zafer tanrıçası Nike’den türetilmiştir [pinterest.com]. Bu evrim, antik kaynaklarda ve arkeolojik bulgularda desteklenmektedir. Örneğin, Strabon’un Coğrafya adlı eserinde Helikore’den Antigoneia’ya ve ardından Nikaia’ya geçişten bahsedilmektedir [ChatGTP]. Bölge 316 değil, 333’te elegeçirildi. RT.
İznik adlı kent bir tane midir?
Bundan tam 8 yıl evvel 2017’de “Hangi İznik? Lampe ve Nimfe [Nymphaion] Neresidir?” başlığı altında Bursa-İznik’ten gayri bir İznik daha olduğunu yazdım (Topraklı, 2017: 112-115). Makalede Lampe ve Nimfe’nin, İznik ile aynı yer ve Senirkent-Uluğbey köyü olduğunu ortaya koydum. Süleymanşah’ın 1075’de fethettiği İznik, Uluğbey; 1080’de fethettiği İznik ise Bursa-İznik [Bythinia-İznik] idi. Bu yıl Isparta-İznik’in fethinin 950’nci yılını idrak ediyoruz. Bursa-İznik, 1097 Haziran ayında elden çıktı ve 1331’de Sultan Orhan tekrar fethedinceye kadar bir daha Türkler’in olmadı. Hâlbuki Isparta-İznik, 1097 ilâ 1300 arasında birçok kez el değiştirdi. 1098 baharı elden çıkan Lampe, bu İznik’ti. 1105’te Türkmenler, İznik’e geldiler, ama 1108’de çok feci şekilde katledildiler. Isparta-İznik, 1221 ilâ 1261 arasında Küçük İznik imparatorluğuna başkentlik yaptı. Burada iki imparator lâhdi var. Epiktetos, MS 135’te burada öldü. MS 250 yılında Aziz Triphon’un öldürüldüğü Nikopolis ile 1057 yılındaki Hades harbinde zikredilen Nikopolis, Isparta-İznik’tir. Uluğbey’in tarihte Antigoneia, Lagoen, Lampe, İlegüp, İznik [Nikaia], Küçük İznik, Nikopolis, Dristra, Nimfea [Nymphaion], Plyristra, Pentapolis, Pentacheir, Stectorion [güçlü], Eukhaita, Dorostolon, Theodoropolis gibi birçok adı var [bk. Topraklı, 2025; Har.1, 2]. Şimdi bunlara Helikore ve Ankore adları da eklenmiş oluyor.
“Nikaia’lılar, kendi soylarının Herakles ve Dionysos’tan geldiğini iddia eder; kente adını veren Nikaia’nın, Irmak tanrısı Sangarios ile Kybele’nin kızı olan su perisinin [Nymphe] adı olduğuna inanırlardı” [Anonim, 2025]. Bu kayıt, İznik’in diğer adı Nymphe, Kemer Boğazı’ndaki Sangarios ırmağı, ırmağın kaynaklarındaki Müzler’in [su perilerinin] korusu, Hoyran Gölü’nün eski adı Askania, Kybelion Dağı [Yalvaç-Gemen/Kiminas Dağı], Pessinus’un Gelendost-Kötürnek [Madenli] köyü oluşu, hepsi de Bursa-İznik değil, Isparta-İznik’e [Uluğbey] işaret eder [bk.Har.2, 1].
MÖ 301 İpsos Harbi de Isparta-İznik’e işaret eder
MÖ 301’de, Tekgöz Antigones’in savaş alanında kaldığı İpsos harbi, Isparta-İznik’in 39 km şarkında ve Anayol üzerindeki Gelendost-Köke köyü, İp kuyusu mevkiinde vukûbulmuştur. İpsos adı, 2326 yıl, yâni 23 asırdır İp kuyusu adında yaşamaktadır. İpsos harbi ile Uluğbey’e yerleşen bir Antigoneia veya Nikaia, akla ve mantığa uygundur. Isparta-İznik, hem Phrygia, hem Mysia’dadır; Bursa-İznik ise Bythinia’da olup, Phrygia valisi Antigonos’un, Bythinia- İznik’i zaptetmesi gibi bir husus yoktur. “İpsos, Firikya Salutaris’te piskoposluk merkezidir” (Sevin, 2001: 208) kaydı, İp kuyusu mevkiindeki İpsos kentine işaret eder. Zira Firikya ve Galatia Salutaris, Kemer Boğazı bölgesidir.
Isparta-İznik’in Helikore ve Ankore adları ile Traklar ve Trakya
Strabon'un Coğrafya adlı eserinde, Nikaia'nın kurucusu Antigonos Monophthalmos'un, MÖ 316'da bu bölgeyi elegeçirip "Antigoneia" adını verdiği belirtilirken, daha önce bu yerleşimin Helikore ve Ankore olarak adlandırıldığı ifade edilmektedir. "Ankore" adı, Strabon'un Coğrafya adlı eserinde geçmektedir. İznik’in ilk yerleşimlerinden biri olan Helikore, MÖ 7. yüzyılda Trak kavimlerinin yaşadığı bir şehir olarak bilinir. Ancak bu döneme ait yazılı kaynaklar sınırlıdır ve nadirdir [bizevdeyokuz.com ve livius.org, ChatGTP].
“17. Melodi, ritim ve çalgılar bakımından tüm Trak müziği Asyaî [Asya'ya özgü] olarak kabul edilmiştir. Bu, öncelikle Müzlerin [ilham perileri] kutsandığı yerlerden anlaşılır; çünkü Pieria, Olimpos, Pimpla ve Leibethron eskiden Traklar’a ait yerler ve dağlardı [şimdi Makedonlara ait olsalar da]. Ayrıca Helikon Dağı da Boiotia’ya yerleşen Traklar tarafından Müzlere adanmıştır; bunlar aynı zamanda Leibethrides adı verilen perilerin mağarasını da kutsamışlardır. Eski dönem müziğiyle ilgilenen kişiler genellikle Trak olarak anılır: Orpheus, Musaios [Musaeus] ve Thamyris gibi. Eumolpos da adını buradan alır. Ve Asya’nın Hindistan’a kadar olan kısmını Dionysos’a adamış olan yazarlar, müziğin büyük kısmını da bu bölgeden türetmişlerdir. Bir yazar şöyle der: ‘Asyaî kithara’yı çalarken’; bir diğeri flütleri ‘Berekyntia’ ve ‘Frigya’ya ait’ olarak adlandırır. Bazı çalgılar ise barbarca adlarla anılır: ‘nablas’, ‘sambyke’, ‘barbitos’, ‘magadis’ ve birkaç tane daha” (Strabo, 10.3.17, ChatGBT çeviri). “Şimdi Makedonlara ait olsalar da” ifadesini bugünkü Makedonya değil, Eğirdir Gölü civarındaki Makedonia kolonisi olarak anlamalıdır.
Uluborlu- Ogüst yazıtındaki “Apollonia, Lykia ve Thrakia kolonilerinin halkı” ile Çapalı köyünün Uluborlu çıkışı ve Kıral Yolu üzerinde bulunan yazıttaki “Appolonialılar, Lycialılar ve Dağlı Trakyalılar” ifadeleri, bu bölgedeki Trak ve Lykai [Lukka veya Kurt] halkların varlığına dair çok önemli bir delildir (Ramsay, 1960: 187).
Helikon/Helikore Dağı, ya Mysia-İznik’in sırtını yastadığı Bozdurmuş Dağları, ya da Anna Komnena’da Mysia Olympos zikredilen Barla Dağı’dır. Helikore, Strabo’dan gayri hiçbir tarihî metinde geçmediği hâlde Boiotia, Vikipedi’de “Tesalya, Boiotia bölgeleri”; “Orta Yunanistan’da Boiotia ve Attika” ile “Aioller, kendilerini Boiotia’lılarla akraba saymaktadırlar” gibi Ö. Koçak’ın SÜ Ders Notları kitabında geçmektedir [bk. Topraklı, 21.7.2025, Aioller]. Buna göre Boiotia, Helikore ve Attika ile birlikte Hoyran [Askania] Gölü’nün garbındaki Senirkent ovasındadırlar. Bu ova için bazen Yunanistan, bazen Trakya denilmiştir [bk. Har.2]. Lampe’li [İznik] olan İmparator Botaniates [1078-1081], Boiotia ve Tekmorion yazıtlarındaki Boitiniathes köyüyle ilgili olabilir (Ramsay, 1960: 460).
Sonuç
Bursa veya Bythinia-İznik’ten gayri bir de Isparta-İznik vardır. Isparta-İznik, Isparta’nın Senirkent ilçesine tâbi Uluğbey köyüdür. Yukarıda zikrettiğim gibi buranın tarihte birçok adı kaydedilmiştir. Bu köye halk arasında hâlâ İlegöp denilir. Bu adın, Lagoen ve Lampe adından evrimleştiğini düşünüyorum. Bu köyde yapılan “Cem’de”, temizlik işinden sorumlu kişiye “İznikçi” denilmesi şayan-ı dikkattir. Bu makalede bu yerin en eski adının Helikore ve Ankore, daha sonra Antigoneia, daha sonra da Nikaia, yâni İznik olduğu görülmüştür.
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynaklar ve Tetkik Eserler
Anonim (2025). "Helikore'den Nikaia'ya İznik Tarihçesi" İznik Müzesi, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, İznik, 02.06.2025.
Ramsay, W. M. (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çeviri: Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.
Sevin, Veli (2001): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Türk Tarih Kurumu-Ankara.
Strabo (1961): The Geography of Strabo, V, Çeviri: Jones Leonard Horace, Bsk. Harvard Üniversitesi, London.
Topraklı, Ramazan (2017): “Hangi İznik? Lampe ve Nimfe Neresidir?”, Hamideli Tarih 04, s.112-115, Sistem Ofset-Ankara.
Topraklı, Ramazan (13.11.2023): İznik, Gaita, Pithekas ve Santabaris; DikGazete.
https://www.dikgazete.com/yazi/iznik-gaita-pithekas-ve-santabaris-6225.html [erişim 25.06.2025].
Topraklı, Ramazan (17.2.2025): İznik’in Fethinin 950. 945. 694. Yılı Kutlaması, DikGazete.
https://www.dikgazete.com/yazi/iznik-in-fethinin-950-945-694-yili-kutlamasi-7675.html [erişim 12.06.2025].
Topraklı, Ramazan (21.7.2025): “Bizans Asia’sındaki Aiol Şehirleri”, DikGazete.
https://www.dikgazete.com/yazi/bizans-asia-sindaki-aiol-sehirleri-8114.html
Umar, Bilge (1993): Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Yapay zekâ: https://chatgpt.com/share/677e5010-d9f4-800e-8a4c-2e8c2d4a8b6e [ChatGPT, erişim 12.06.2025].
Har.1: Coğrafî Değişim ve Tarihî Coğrafya: Eğirdir ve Beyşehir Göllerinin eski hâlleri, tarihî ırmaklar, dağlar, yollar ve kentler.
Har.2: Coğrafî Değişim ve Göller Bölgesi:
R.1: Bursa-İznik Müzesindeki yazı [Anonim, 2025].
R.2: Eğirdir Gölü [üst Hoyran, alt Eğirdir] yağış havzası ve çevresi.