Har.1: HGM 1944 tarihli Akşehir Paftası. Belokome, Anayol üzeri ve 972 rakımlı Koru Tepenin batısındaki kırmızı nokta civarı olmalıdır.
Bilecik’in Belokome ile ne ilgisi var?
Öz
Bu makalenin amacı Belokome, Beroia, Plateia, Goloe, Aule vs. gibi bazı kentlerin yerleri hakkındadır. Zira Kemer Boğazı bölgesi ve Thrakesia temasında bu kentlerden Belokome için Bilecik, Beroia için ise Eski Zağra ve Selanik yakını olmak iki yer gösterilmektedir. Hâlbuki Belokome Gelendost-Yenice köyü, Goloe ile Aule, aynı yer ve Gelendost-Çaltı köyü civarı, Plateia ise Senirkent ovasında bulunmalıdır. Söğüt adı gibi Belokome adı da Kemer Boğazı bölgesinden taşınmış olabilir.
Açar Kelimeler: Belokome, Angelokomis, Plateia, Goloe, Aule, Thrakesia, Kemer Boğazı, Melangeia, Berbeniakon
Giriş
Yaklaşık beş asır önce Göller Bölgesi’nde bir coğrafi değişim vukûbulmuş; Eğirdir ve Hoyran gölleri birleşmiş; iki göl arasındaki 15 km’lik ova, ırmak ve bu ırmak üzerindeki Yenice Köyü Köprüsü ve kentler sular altında kalmıştı. Bu kentlerin bulundukları yerlerle ilgili düşüncelerimizi, değişen coğrafyanın ışığında sırayla açıklamaya çalışalım:
Belokome
Belokome için Bilecik denilmiştir ki, yanlıştır. Altta Pahimeris’in metninde zikredilen olaylar ve kentlerin hepsi, Kemer Boğazı bölgesi, yâni Asia eyaleti; Asia eyaleti içindeki Küçük Firikya ve Küçük Firikya içindeki Thrakesia [Trakya denilir] temasına yerleşmektedir. Kemer Boğazı bölgesindeki bir Belo adı, Senirkent ovasındaki Salice veya Sagouda [Söğüt] misalinde olduğu gibi, Türkmenlerle Bilecik tarafına taşınmış olabilir mi? Bu mümkündür, ancak Umar ve Nişanyan’ın dedikleri gibi Belo adının Bilecik adına dönüşmesi mümkün değildir. Ayrıca Bilecik, öz be öz Türkçedir. İznik-Eskişehir-Amorion yolu üzerindeki bu yerin adı, Belen-cik, Bel-cik adından dönüşmüş olmalıdır. Söğüt civarı Hüdavendigar iline tâbiyken, Bilecik’in Sultan-önü iline tâbi olması, Bilecik Türkmenlerinin, Eskişehir Türkmen’i olduğu anlaşılmaktadır ki, Bilecik adının kök olarak Türkçe olduğuna işaret eder. İznik-Eskişehir-Amorion [Uluborlu] yolunu veren el-İdrîsî [1100-65], Söğüt’ün eski adı için Bursa [Ramsay Batransia] derken, Bilecik’i demez. Bu da, Bilecik’in 1153’ten sonra ve Türkler tarafından bir derbent [belen] olarak kurulduğuna işaret edebilir.
“Türklerin boğazı geçip gemilerini terk ederek tehlikeye neden olmaları an meselesiydi. Boğazın Asya ırmağındaki her yere özgürce dağılıyor, istedikleri yerde ordugâh kuruyorlardı. [] Düşmanların kıyıdaki kalelere saldırmadığı bir gün dahi yoktu. [] Boğaz, aramızdaki tek sınırdı. [] Düşmanlar sadece Chele ve Astrabete’ye değil, Hieron kalesine de saldırmışlardı. [] İzmit açlık ve susuzluktan zayıf düşmüştü. İznik ise kıtlıktan sıkıntıya düştü. Bu devirde Belokomis, Angelokomis, Anagourdys, Platanea, Melangeia ve çevrelerinde yaşayan halk çekecekleri acıları bildiklerinden buralardan uzaklaşmışlardı. [] Herakleion ve Neankomis’ten İznik’e giden yol kapanmıştı. Kios’tan İznik’e giden geçiş ise şans eseri açık kalmıştı. [] “Belokome’liler125 Bizanslılarla ittifak yapmaya kalkınca Osman, adamlarıyla tekrar ortaya çıktı ve yaşayanları öldürerek şehri halkından yoksun bıraktı126” (Pahimeris, 2009: 80-82). Açık.125: Bilecik kentinin eski adı Belokome’dir [bk. Bilge Umar]. Açık.126: Burada bir kronoloji hatası vardır. Çünkü Bilecik 1302 ve Koyulhisar muharebesi öncesinde fethedilmiştir.
“Burada bir kronoloji hatası var” denilen açıklama bile, Belokome’nin Bilecik olmadığını göstermektedir. Pahimeris’in dediği Belokome, Gelendost-Yenice köyündeki Koru tepe kıyısındadır. Nişanyan’ın dediği gibi belo, Türkçe “velo” telâffuz edilir ve bu isim Bulgarcadır. Zira Bulgarlar burada bulundular. Papaz Bogomil’in mezhebini kurduğu Philippopolis, Senirkent-Kayaağzı, Boulgarophygon ise, Senirkent-Genceli yanıdır. 972 rakımlı Koru tepe, İbn Bibi’nin “Müslümanlar Mezarlığı” dediği yerdir [2014: 140]. 1095 Çaka Bey, 14.01.1148’de şehit edilen beyimiz, 1176 Miryokefalon şehitleri burada yatmaktadırlar. I. Gıyaseddin’in geçici mezarı da buradadır. Geçici mezar için yöre halkının Veli Dede demesi şayanı dikkattir. Belo’nun, velo/veli okunuşu bu geçici mezarı hatırlattı [bk.Har.1].
B. Umar, Belo Kome, il merkezi Bilecik kentinin atası yerleşimin son Bizans çağındaki adı; tarihçi Pahimeris’in yapıtında anılır. Kome, Hellen dilinde “köy,” demektir. Fakat Belo’nun o dilde bir anlamı yok. Ramsay’a göre Belo Kome adı, Türkçe Bilecik adının Rum ağzına uydurulmuş biçimidir. Bu varsayım gerçeğe uygun değildir. Belo Kome adı, TA, Bilecik Mad. Belo Kome diyor. Bele adının Türk ağzında önce Bele-cik, sonra Bilecik olması doğaldır. Buna karşılık Belecik ya da Bilecik’in Bele, Belo olması beklenemez [Umar, 1993: 162]. Bilecik şehir, Y1308 Bélokômê l Angelokômê [Bulgarca belo “beyaz”]: 1484 Bilecük; 1891c Ertuğrul (İB). Yun. Belokomi adı 1308 Pahimeris vekâyinâmesinde görülür. Rumca ismin Türkçede Vilegüme/Veligöme gibi bir şekil alması gerekirdi. 1885’te kurulan sancak yönetimine, dönemin Osmanlıcı-Türkçü siyasi düşüncesi, Ertuğrul adını verdi (Nişanyan, 2020: 251).
Beroia, Berroia
Anna’nın s.36’da zikrettiği ve Moesia [Mysia] ile ilişkilendirdiği ve Selanik yakınında dediği Berroia, Göller Bölgesi’ndeki bir koloni kentidir. Anna s.223-224’de Goloè, Gelendost-Çaltı yanı; Kentlerin Kıraliçesi [Amorion, yâni Uluborlu] ile ilişkilendirilen; Eski Zağra’ya yerleştirilen Berroè, s.36’daki Berroia ile aynı olup, Yalvaç-Akçahisar ile Gelendost- Çaltı köyleri arasında olmalıdır. Skylitzes’te geçen Aule ile Anna ve Kurat’ta geçen Goloè aynı olmalıdır.
Berbeniakon
Umar, 1993: 162’de, 1223 yılı olaylarında zikredilen ve Manyas yakınlarında bir hisar veya kasaba denilen Berbeniakon,
Akropolites’te Lentiana ve Poimanenon ile birlikte geçmekte olup, bu yer Kemer Boğazı civarındadır. Bilge Umar’ın yanılgısı, Senirkent-Kayaağzı yanında bulunan Poimanenon’u, Manyas sanmasından ileri gelmiştir.
Boğaz ve Boğazın Asya ırmağı
Pahimeris’te zikredilen Boğaz, Kemer Boğazı; Boğazın Asya ırmağı, Hoyran Gölü’nden Eğirdir Gölü’ne doğru akan ve Türk-Bizans hududu olan ve Kemer Boğazı’nda Yenice Köyü Köprüsü ile geçilen ünlü ırmaktır.
Angelokomis, Anagourdys, Platanea, Melangeia
Nişanyan’ın Bélokômê ile aynı gösterdiği Angelokômê, Monolykos’un [Alp Kara] 1113 yılındaki seferinde Angelokomites olarak zikredilir (Anna, 1996: 459). Bu aslında, Marsyas ve Bigadiç nehri ile aynı ırmaktır. Buna göre Angelokome ile Belokome aynı veya aynı ırmak yanında, birbirlerine çok yakın iki kent de olabilir.
Ramsay’ın “Nikaia civarında Türklerin zaptettikleri şehirlerin Pachymeres tarafından sayılması meseleyi halleder gibi gözükür. Belokome Bilecik, Angelokome İnegöl” yorumu yanlıştır, ama “Anagourdes ile Platenea, Melagena taraflarında iki meçhul köydü” ifadesi doğrudur [Ramsay, 1960: 227]. Ancak, zikredilen Nikaia, Senirkent-Uluğbey, Melangeia ise, Senirkent-Yassıören köyüdür. Bunu, Alexios’un İznik-Akrokos arasındaki yürüyüşünden çıkarıyoruz (Anna, 1996: 460-461). [Plateae], Ravena’lı meçhul coğrafyacı tarafından Platana şeklinde yazılmıştır [Ramsay, 1960: 67]. Platanea, aşağıda görüleceği gibi, Thrakesia temasındaki Plateia Petra ile aynı yer olabilir. Bu isim bana Kaya-ağzı adını hatırlattı.
Herakleion ve Neankomis
Pahimeris’in kaydına göre isimler, Belokome, Angelokome, Herakleion, Neankome, Kemer Bğ., Anagourdys, Platanea, Melangeia ve İznik şeklinde yerleşirler. Ancak ben, Herakleion ile Neankome, yer değiştirmeli diyorum. Zira Neankome, Marsyas veya Angelokomites, Yenişar-âbı [Yenişehir suyu] adında hâlâ yaşamaktadır. Pelagonia ile Herakleia aynı yer olup, Kemer Boğazı’na daha yakın olmalılar.
Armakourion, Plateia Petra
“Onlar hapisteyken savaştan sağ kurtulan bazı isyankârlar, Thrakesion temasında yer alan Armakourion, Plateia Petra ve diğer kaleleri ele geçirdiler ve vergi yılının sekizinci yılına kadar burada kalarak imparatorluk topraklarına saldırılarda bulundular” (Skylitzes, 2016: 77). Bu kayıttan Armakourion ve Plateia Petra kentlerinin Kemer Boğazı bölgesinde bulunduklarını anlıyoruz.
Sonuç
Bu makalede Bursa-İznik, İnegöl ve Bilecik taraflarında gösterilen birçok kentin Kemer Boğazı bölgesinde bulundukları; Bilecik’in Belokome ile ilgisi olmadığı; küçük belen, küçük bel anlamına Türkçe bir ad, yâni “Belcik” veya “Belencik” adının Bilecik olduğu anlaşılmaktadır.
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynaklar ve Tetkik Eserler
Anna Komnena (1996): Alexiad, Malazgirt’in Sonrası, Çeviri: Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Kurat, A. Nimet (2016): Peçenekler, Yay. Haz. Ahsen Batur, Türk Tarih Kurumu-Ankara.
Nişanyan, Sevan (Ekim 2020): Türkiye Yer Adları Sözlüğü, Liberus, Kadıköy-İstanbul.
Pahimeris (Pachymeres), Georges (2009): Bizanslı Gözüyle Türkler, Çev. İlcan Bihter Barlas, İlgi Kültür Sanat-İstanbul.
Ramsay, W. M. (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çeviri: Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.
Skylitzes, Ioannes (2016): Bizans Tarihi, Terc. Hatice Bolat, Y. Lisans Tezi), Marmara Ü., XII-XXIII Bl. (959-1057) yılları, s.1-233.
Umar, Bilge (1993): Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Har.1: HGM 1944 tarihli Akşehir Paftası. Belokome, Anayol üzeri ve 972 rakımlı Koru Tepenin batısındaki kırmızı nokta civarı olmalıdır.