R.1: Karye-i Akça-keçilü: Hâsıl, ani'l-galle ma'a .... 4 kışla ve Mezra-i Frikos ve Mezra-i Emirci/İmirce Ak 1209.
Çatakoğlu, nâmı diğer Dizdār-yeri mezrası
Öz
Bu makalenin amacı, 1530 tarih, 438 Nu. MVAD I, Çatakoğlu veya Dizdār-yeri mezrası ile Miryokefalon kalesi arasındaki ilişkiyi tartışmaktır. Söz konusu mezra, Uluborlu kazasına tâbi Akça-keçilü [bugün Akkeçili] köyü hududu ve Kemer Boğazı’nda bulunmaktadır. Zira Çatakoğlu, Barla ve Çirişli dağları arasındaki Kemer Boğazı ve Miryokefalon adlı derin vadinin adıdır. Gerçi Miryokefalon kalesi, 1176 yılında bile yıkıktı, ancak burada Osmanlı zamanında Yenice Derbendi ile Kemer Boğazı veya Firigos Boğazı’ndaki ırmakta çalışan gemileri denetleyen bir karakol olmalıydı.
Açar Kelimeler: Çatakoğlu, Çatak, Dizdār-yeri, Dizdār, Miryokefalon, Kemer Boğazı, Firigos Boğazı, Kambur, Kemer.
Giriş
Çatak, coğrafî anlamda iki dağ yamacının arasında oluşmuş derin dere yatağıdır. Türkçede iki yol, iki akarsu veya iki şeyin birleştiği yere, çatmak fiilinden çatak denir. Askerlikte tüfeklerin çatılmasına “tüfek çatmak” denir.
Dizdār, Farsçada "kale muhafızı", Osmanlı Devleti'nde kalelerin idaresinden sorumlu komutanlardı. Kalenin dış tehlikelere karşı korunması ve kale iç düzen dizdarın sorumluluğundaydı. Beylerbeyi, sancakbeyi ve kadıların dizdarları azletme yetkileri bulunuyordu. 1826'da bu pozisyon yerini kale komutanlıklarına bıraktı.
Kemer Boğazı Çirişli Dağı ile Barla Dağı’nı birbirlerinden ayırıyordu. Burada Menderes, Bathys Rhyax ve daha birçok adları olan derin bir ırmak ile bir köprü vardı. Menderes’in kaynakları buradaydı ve Miryokefalon, binlerce su-gözü, su-başı anlamına Menderes’in kaynaklarını ifade ediyordu. Ve “kayalardan ve dağ eteklerinden sanki on binlerce ağızdan fışkırır gibi akan ölçülemez miktardaki su çevreye yayılır; önce bir gölde biriktikten sonra derin bir yatak açarak ilerler ve buradan itibaren bir nehir olur” diye ifade edilmişti (Kinnamos, 2001: 52). Bu nehir, “yaz- kış, suyunun miktarı hiç değişmeden, aynı sükûnet ve tatlılıkla akardı. Seyri kısa idi; ağzına yakın bir noktadan müzlerin korusu denilen bir ağaçlıktan fışkırır, bir kavisten sonra hemen denize dökülürdü” gibi de tarif edilir (Ramsay, 1960: 123). Söz konusu göl Hoyran Gölü, deniz ise eski Eğirdir Gölü idi [bk. Pîrî Reis Har.1-3]. Bu ırmak Anna’da Euros [Oyro], Akropolites’te Ebros [Evro], Pahimeris’te “Boğaz’daki Asya ırmağı” kaydedilir. Zira ırmak, Avrupa ile Asya arasında sınırdı. Buna göre Kemer Boğazı bir çataktı ve Çatakoğlu veya Dizdār-yeri mezrası, Uluborlu kz., Akça-keçilü karyesi sınırı; Boğaz’daki köprü ise Afşar kz., Yenice Köyü sınırında gösterilmişti. Dizdār’ın muhafızı olduğu kale, o gün için canlılığını koruyan Eğirdir kalesi olmalıydı, ancak Kemer Boğazı’ndaki metruk bir kale ile bir dizdār arasında ne gibi bir bağ vardı; yoksa bir rastlantı mıydı?
Kemer Boğazı ve Boğaz’daki ırmak
1501 tarih ve 0994 Nu. TTD, s.93’te Afşar kazasına tâbi Maziye karyesinde Frikos [Firigos] Boğazı’nda gemi hâsılından 500 [akçe] kaydı, Kemer Boğazı’nın eski adının Firigos Boğazı olduğuna, Boğaz’daki ırmağa, ünlü Firik kenti Kelene’ye [Kelainai] işaret eder. Pîrî Reis [öl.1553] ve bir başka harita ırmağı göstermektedir [bk.Har.1-3].
Kemer Boğazı’nın Kibotos, Zompos, Hellespontus, Firikya Hellespontia, Meltinis [Malatyalı, Battal Gâzî], Dardanelles, Taurokomos, Libotanion, Firigos, Kuwalia ve Ābrū Mesmâne [Mukaddes Boğaz Geçidi], Helena gibi adları var. Kibotos, Zompos kambur, yâni kemer anlamınadır. Lagania [Anastasiopolis Köke Gâvur öreni] piskoposu Sykeon’lu Aya Theodori’nin [öl.613] köyü Sykeon, Kemer Boğazı’ndaydı. 1530 tarih, 438 Nu. MVAD I., s.273’de hatalı olarak Frenkeş okunan Firigos mezrası [R.1] da, Kemer Boğazı ve Akça-keçilü sınırında idi.
İbn Hordazbih’te mukaddes geçit [Ābrū Mesmâne] denilen Uluborlu’nun [Ammûriye] 24 mil şarkındaki durak, Kudüs cetvelinde Hyeronpotamum [mukaddes nehir], el-İdrîsî’de Medinetü’l-İndosyâne, hısnu’l-hasinun [muhkem kale] kaydedilir. İndosyâne şehri/kalesi, Kemer Boğazı’ndaki metruk Miryokefalon kalesidir ve adını, Boğaz’daki İndos nehrinden almıştır. Zira Boğaz’daki ırmağın bir adı da İndos’tur. Irmağın birlerce yıl içinde birçok adı olmuştu:
Tantalos, İndos, Tanta-endia, Halis [cıαλις], Obrimas, Menderes, Sangarios, el-Battal, Kaystros, Glaukos, Euros-Ebros, [Avrupa ırmağı], Boğazın Asya Irmağı, Doğu sınırını teşkil eden Büyük Nehir, Megalo Potamos, Bathys Rhyax, Seha, Pisidia Antakya yanındaki Nehir, Meles/Melis, Hierus, Hyeronpotamum, Mukaddes Nehir, Siberis, Tearos, Skamandros, Almyros, Kadmos adları var. Nehrin kaynağına Rhotren, Aulokran denir. Melas, Kayaağzı pınarlarından hâsıl bir su olmalıdır.
Kemer Boğazı’ndaki köprü
“Kroesus, MÖ 547 Pteria üssüne yürüdüğünde Halys’i bir köprü ile geçmişti” (Ramsay, 1960: 29). Caesareia ile Galatia, Paphlagonia ve Helenopontus vilâyetleri arasında bütün muvasalayı sağlayan Halys üzerindeki sellerin yıktığı köprünün, yeniden yapılması için İmparator Teodosius’a [379-95] bir dilekçe verilir (Ramsay, 1960: 78; 282).
Serasen Samonas, 905’deki kaçışı esnasında Halys’i geçmeye izin alamadı ve yakalandı (Ramsay, 1960: 239). 1071’de Romen Diyojen Malazgirt seferinde Zompos Köprüsü’nden geçti (Attaleiates, 2008: 151). 1074’de “Asi Roussel ile Jan Doukas, Zompos köprüsünde karşılaştılar” (Bryennios, 2008: 87). 1086-1087 civarı vukûbulan olayda, “Rumlar, köprüde İlhan’ın tuzağına düştü, çoğu kılıçla öldürüldü, çoğu da ırmakta boğuldu”. 1109 Hasan Gâzî, bir yıl önceki Türkmen katliamının öcünü almak için bir tümen askeriyle Senirkent ovasına hücum etti, ama Filokales’e mağlup oldu ve birçok Türk, Menderes’in burgaçlı sularında boğuldu (Anna, s.442). 1115 yılı Lopadion (Anna s.479-80), imparator Alexius’un 1116 yılı seferinde Zompe; Pithekas yakınındaki köprü, Helena köprüsü [Anna, 1960: 208, 487], Çeşnigir köprü zikredilir. Kaystros'un üstünde, Galesion dağına [Barla veya Çirişli] doğru bir köprü vardı (Ramsay, 1960: 118). İmp. Jüstinyen’in Sangarios ve Kıral Yolu üzerinde yaptırdığı Pontogefyra [Boğaz köprüsü], Kemer Boğazı’ndaki köprü idi. Köprüde: “Ey coşkun akan ırmak! Ey kemerlerle kendine pranga vurulan Sangarios! Sen de artık mağrur Batı ve Doğu halklarıyla birlik, tüm Barbar kabileler gibi imparatora boyun eğdin. Bir zamanlar gemisiz geçilemeyen ve kabına sığmayan sen! Şimdi artık eğilip bükülmeyen taşların arasından akıyorsun” yazan bir yazıt vardı. Köprü ve köprüdeki yazıtların bulunması, tarihe çok büyük bir ışık tutacaktır.
Kemer Boğazı’ndaki kale
el-İdrîsî’de muhkem kale [hısn’ul-hasinun] denilen Uluborlu’ya [Ammûriye] 24 mil mesafedeki Medinetü’l-İndosyâne [İndos kalesi], yaklaşık 25 yıl sonra Khoniates’te yıkık Miryokefalon kalesi, Ermeni Sinbad’da ise yıkık Meltinis [Malatyalı] kalesi zikredilir (el-İdrîsî, 2002: II, 809). Akropolites’te, Skamandros'un yanında bir müstahkem denilen [kale], Pahimeris’te Skamandros’un yanında çetin bir istihkâm olarak gösterilmiştir (Pahimeris I, 485; II, 443; 2009: 92; Ramsay, 1960: 176). İşte bu kale, Çatakoğlu ve Dizdar-yeri mezrası denilen yerde olmalıydı.
Sonuç
Yukarıda görüldüğü gibi Kemer Boğazı, birçok adları kaydedilen ırmak ile Anayol [Kıral Yolu] ve Bizans Askerî yollarının kavşağında ve doğu batı hududunda bulunduğundan tarihte, buradaki olaylar hep kaydedilmiştir. Osmanlı döneminde de köprü, Yenice Köyü Köprüsü ve köprü; kalenin yeri “Dizdar-yeri ve Çatakoğlu”; geçit ise Yenice Derbendi olarak kaydedilmiş ve bu kayıtlar günümüze kadar ulaşmıştır.
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynaklar ve Tetkik Eserler
Anna Komnena (1996): Alexiad, Malazgirt’in Sonrası, Çeviri: Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Attaleiates, Mikhael (2008): Tarih, Çeviri: Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları-İstanbul.
Bryennios, Nikeforos (2008): Tarihin Özü, Çeviri: Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları-İstanbul.
el-İdrisî (Ebû Abd. b. Muhammed b. Abd. b. İdrîs el-Hamûdi el-Hasenî) (1984): Ünsü’l-Mühec ve’r-Ravzü’l-Fürec, Tıpkı Basım-Frankfurt.
el-İdrisî (Ebû Abd. b. Muhammed b. Abd. b. İdrîs el-Hamûdi el-Hasenî) (2002): Kitâbu Nüzheti’l-Müştâk fî İhtirâkî’l-Âfâk, I-II, Kahire.
Herodotos (2015): Herodot Tarihi, Türkçe Müntekim Ökmen, Sunan Azra Erhat, Remzi Kitabevi, 11. Baskı.-İstanbul.
İbn Hordadbih (2008): Yollar ve Ülkeler Kitabı, Çev. Murat Ağarı, Kitabevi-İstanbul.
İbn Hordazbih (1889): el-Mesalik ve’l-Memalik, Beril Matbaası-Leiden.
Pahimeris (Pachymeres), Georges (1999): Relations Historiques, Edition, par A. Failler-Paris.
Pahimeris (Pachymeres), Georges (2009): Bizanslı Gözüyle Türkler, Çev. İlcan Bihter Barlas, İlgi Kültür Sanat-İstanbul.
Ramsay, W. M. (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çeviri: Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.
Ransimın (Runciman), St. (1987): Haçlı Seferleri Tarihi 1100-1187, 2. Cilt, Terc. Fikret Işıltan TTK-Ankara.
Strabon (2009): Antik Anadolu Coğrafyası, Çev. Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yay.-İstanbul.
R.1: Karye-i Akça-keçilü: Hâsıl, ani'l-galle ma'a .... 4 kışla ve Mezra-i Frikos ve Mezra-i Emirci/İmirce Ak 1209.
R.2: Karye-i Akça-keçilü: Mezra-i Çatakoğlu nâm-ı diğer Dizdār-yeri. Hâsıl, ani'l-galle ve gayrihu 420.
Har.1: Pîrî Reis [öl.1553]. Siberis, Eğirdir Gölü, Aksu Nehri.
Har.2: Pîrî Reis. Sangarios, Eğirdir Gölü, Aksu Nehri.
Har.3: Irmak, Eğirdir Gölü, Aksu Nehri.