Har.3: Değişen Coğrafya, Eski Hoyran ve Eğirdir Gölleri, Kıral Yolu, Arzawa Memleketleri ve Ahhijava, yâni Akhalar.
Bizans Asia’sındaki Aiol Şehirleri
Öz
Bu makalenin amacı, Bizans Asia’nın şehir ve piskoposlukları ve hassaten Bizans’ın Asia [Asya] eyaletinde Aioller’e ait Kyme, Pitane, Larissa, Temnos, Aigai, Myria, Notion, Neonteikhos vs. gibi şehirlerin yerlerini, Göller Bölgesi’nde yaklaşık 500 yıl önce vukûbulan coğrafî değişimin ışığında tartışmaktır. Anadolu’nun Tarihî Coğrafyası adlı bir eser yazan W. M. Ramsay, “Tam Bizans manasiyle Asia bence o kadar müphem ve az bilinen bir eyalettir ki buna ait şehirlerin yerlerini inceden inceye münakaşa edemeyeceğim” şüphesinde çok haklıdır. Zira Göller Bölgesi’nde coğrafî değişimi bilmeyen Ramsay, Anayol [Kıral Yolu], Askerî Yol ve diğer tarihî yollar ile Asia eyaleti, Thrakesia teması, Hellespontus ve diğer bölgeleri ve bilhassa Arzava ile Ahhiyava [Akhalar] ve bunlara bağlı olarak, şehirleri ve diğer isimleri, ya yanlış yerleştirmiş veya yerleştirememiştir.
Açar Kelimeler: Aioller, Aeolians, Asia, Anatolikon, Aigai, Myrina, Kyme, Elaea, Temnos, Pitana, Notion, Larissa, Aule, Lugga, Lukka, Lykia, el-Avasi, Kurtlar Sancağı, Arzawa, Ahhijawa, Akhalar, Truva, Kilikya, Pythicus, Pithekas, Agathias.
Giriş
Agathias [532-582] şöyle başlar: “Öncelikle, tarih yazımında yerleşmiş uygulamayı izlemeli ve kökenimi ve kimliğimi açıklamalıyım. Adım Agathias, doğum yerim Myrina, babamın adı Memnonius, mesleğim Roma Hukuku ve avukatlık mesleğidir. Myrina derken Trakya’daki ya da Avrupa ya da Libya’da bu adı taşıyan herhangi bir başka şehri kastetmiyorum; Asya’daki, Aioller’in eski bir kolonisi olan, Pythicus Nehri’nin ağzında yer alan Myrina’yı kastediyorum. Bu nehir Lydia’dan Elaea Körfezi’nin en uzak boğazına kadar akar” (Agathias, 1975: 5, Önsöz).
Malûm, “Her yeni bilgi ve bulgu tarih bilgimizi değiştirebilir”. Bunun en büyük ve en güzel misali Göller Bölgesi ve bilhassa yaklaşık 500 yıl önce Eğirdir Gölü’nde vukûbulan değişimdir. Bu değişime göre tarihi yollar, nehirler, ovalar, dağlar ve bazı kentler ekteki haritalarda gösterilmiştir [bk. Har.1; Har.2; Har.3; Har.4]. İmparator Justinianus 560’da Sangarios üzerine Pontogephyra’yı yaptırmış ve Agathias, köprü için bir epigram yazmıştı. Bunu Zonaras ile Constantine Porphyrogenitus kendi eserlerinde tekrar etmişlerdir; hatta Constantine epigramı aldığı vesikayı yanlış anlayarak bunun köprüde bir taşın üstünde mahkuk olduğunu iddia eder (Ramsay, 1960: 236). Epigramı biz,
“Ey coşkun akan ırmak! Ey kemerlerle kendine pranga vurulan Sangarios! Sen de artık mağrur Batı ve Doğu halklarıyla birlik, tüm Barbar kabileler gibi imparatora boyun eğdin. Bir zamanlar gemisiz geçilemeyen ve kabına sığmayan sen! Şimdi artık eğilip bükülmeyen taşların arasından akıyorsun” diye yorumladık. Agathias’ın memleketi, Pontogephyra’nın [Boğaz Köprüsü] bulunduğu Kemer Boğazı’nın, 6-7 km güneyindeydi. Bu köprü hakkında Kemer Boğazı’nda yaşayan St. Theophanes’in [758-817] tarih vermesi de köprünün Isparta’da bulunduğuna işarettir.
İşte Ramsay için müphem [belirsiz] olan Asia, coğrafî olarak Kemer Boğazı’ndaki ırmak ile Bozkır-Çarşamba çayı arası olmasına rağmen; idari olarak, Türkiye’nin Avrupa kıtasındaki Trakya’sı gibi, Asia [Anatolikon] eyaletine Boğaz’ın batısındaki Uluborlu ovası da dâhildi. Bu açıklamadan sonra Aioller ve Aiol kentlerine geçebiliriz:
Aiol
Aiol, Antik Yunanistan yaşamış başlıca 4 Yunan kavminden [Akalar, Dorlar ve İyonlar] biridir. Buluntulara göre tarihleri MÖ 1100 yılına dayanır. Tesalya ve Boeotia bölgeleri ile Batı Anadolu'da Çandarlı Körfezi merkez olmak üzere Kuzey Ege'ye yerleşmişlerdir. Anadolu'da yerleştikleri bölgeye Aiolis denir. Köken olarak Aioller, Yunan kavimleri gibi Hellen'nin soyuna dayanır. Hellen'in oğlu ve Tesalya [Aeolia] kralı olan Aeolus'tan gelirler [Vikipedi, Özgür Ansiklopedi].
Prof. Koçak ise bu konuda özetle: “Geç Hellas [Mykenai] MÖ 1550-1150/1100 yıllarına tarihlenmektedir. Yunanistan’da Akhaların yoğun olarak yerleştikleri yer Argolis bölgesidir. Akha uygarlığı için, Myken uygarlığı da denilir. Akhalar döneminin en mühim bölgeleri Kuzey Yunanistan’da Akhilleus’un yurdu Ftiotis, Orta Yunanistan’da Boiotia ve Attika, Peloponnesos’ta Agamemnon ve Mykenai gibi şatoları kapsayan Argolis’tir. [] Yunanistan’daki Akha egemenliği sırasında Batı Anadolu’da Arzawa, Anadolu’da ise Hititler vardı. [] Batı Anadolu’da Mykenai eserlerinin bulunduğu yerler arasında Troia, Ephesos, Kolophon ve Miletos sayılabilir. Hitit metinlerindeki Millavanda [Miletos?], Ahhiyawa ülkesinin Batı Anadolu’daki bir üssü idi. [] Özellikle tarımla uğraşan Akhalar, denizcilik, metal ve mücevher ustalıkları ile de tanınırlar. [] Akhaların en tanınmış özelliği denizci olmaları idi. Bu durum, yaşadıkları coğrafyadan kaynaklanmaktaydı. Akhalar, özellikle Geç Hellas döneminde Doğu Akdeniz ve Anadolu kıyılarında koloniler kurdular ve Troia savaşlarını yaptılar. MÖ 13.yy ortalarında diğer Akha kralları ile birleşen Mykenai Kralı Agamemnon’un Çanakkale Boğazı’na [Hellespontos] hâkim olan ve İda dağlarının [Kaz dağları] batı eteklerinde kurulan Troia şehrine saldırmıştır. Homeros destanı İlyada’nın konusu, Troia savaşının son günleridir. 10 yıl süren savaş, Akha üstünlüğü ve Troia şehrinin yıkımıyla son bulur. Savaşın sebebi, Kralı Menelaos’un karısı Helene’nin, Troia kralı Piriamos’un oğlu Paris tarafından kaçırılması denirse de, esas sebep, Akha yayılmacılığı ve [demirdir]. Troia savaşından hemen sonra MÖ 13.yy ikinci yarısında Akdeniz dünyası için önemli olayların yaşanmıştır. Bu dönemde Deniz Kavimleri Göçü denen göç dalgaları, özellikle Doğu Akdeniz dünyasını etkilemiştir. Bu göçlerin ardından MÖ 1150’lere doğru Kuzey Makedonia’dan Yunanistan’a inen Dorlar, Akhalar’ı her yerde yenerek bu ülkenin yeni sahibi olmuşlardır.
Deniz Kavimleri Göçü denen göç dalgaları Doğu Akdeniz dünyasını etkilemiştir. Mısır önlerine kadar gelen bu topluluklar Akayuvaşa [Akha], Turşa, Lukka [Likya], Serdane, Şekeleş isimlerini taşıyordu. Bu göçlerin ikinci safhası daha yıkıcı olmuştur. Bu dönemde Deniz Kavimlerinin oluşturduğu karışıklıklar nedeniyle Balkan Yarımadasının kuzeyinde oturan Thrak kabileleri yerlerinden oynatılmışlardır. Bu kavimlerden Phrygler [Brygler] Boğazlar üzerinden Anadolu’ya geçmişlerdir. Bu dönemde kuraklık, iç karışıklık ve bu göç dalgaları yüzünden Hitit Devleti yıkılmıştır. Deniz Kavimleri daha sonra Suriye ve Filistin üzerinden, aileleri ile birlikte Mısır kapılarına kadar dayandılar. MÖ 1186 tarihli bir metinde “Yabancı ülkeler aralarında gizli bir antlaşma yaptılar. Kode [Kadeş?], Karkamış, Arzava, Alaşia [Kıbrıs] Hatti’den koparıldı. Bunlar Amurru’da [Kuzeybatı Suriye] bir ordugâh kurdular. Halkı perişan ettiler. Önlerinde bir ateş yakarak Mısır’a doğru geliyorlardı. Bu müttefikler arasında Peleset, Turşa, Şekeleş, Şerdane, Zakkari ve Vavaşlar gibi birçok kavim vardı”. Bu saldırılara karşı Mısır direnmiştir.
Hitit Devleti bölgeye gelen Phrygler, Muşki veya Kaşkalar tarafından yıkılmış olmalıdır. Hemen sonra da Akhalar sahipsiz kalan Batı ve Güneybatı Anadolu sahillerine daha yoğun bir şekilde yerleşmişlerdir. Batı ve Güneybatı Anadolu’da ele geçen Myken buluntuları Ahhiyawa ülkesinin yeri konusunda da fikir vermektedir. Thukydides, “Dorlar, İlion’un zaptının sekseninci senesinde Heraklidlerle beraber Peloponnesos’u ele geçirdiler” der. Akha yenilgisinin en mühim sebebi, Dorlar’ın kullandığı demir silahlardır. Dorlar’dan kaçan Akhalar, Batı Anadolu’nun bazı yerlerine yerleştiler. Akha gruplarından birisi olan Aioller, genellikle Thessalia bölgesinden gelmekteydiler. Aioller, MÖ 11.yy’dan itibaren bu bölgeye gelmeye başlar ve kendilerinden önce gelen Lelegler ile Pelasglar gibi yerli halkların oturduğu bölgeye yerleşirler. Kendilerini Boiotialılar ile akraba saymaktadırlar. Aiollerin asıl yerleşim alanları Edremit Körfezi’nden İzmir Körfezi’ne kadar olan yerdir ve burası sonraları Aiolia ismini almıştır [Prof. Özdemir Koçak, SÜ, Doktora Ders Notları].
Har.1: Şimdiki Hoyran ve Eğirdir Gölleri ile Yağış Havzası.
Har.2: Eski Eğirdir Gölü, göle kuzeyden dökülen ırmak [Pîrî Reis, öl.1553].
Har.3: Değişen Coğrafya, Eski Hoyran ve Eğirdir Gölleri, Kıral Yolu, Arzawa Memleketleri ve Ahhijava, yâni Akhalar.
Aiol lehçesi konuşan bu bölgenin yayılım alanı Kaikos’dan Hermos nehrine kadar uzanmaktadır. Herodotos’da, bölgedeki oniki Aiol kentinin adı geçmektedir. En çok bilinen Aiol kentleri arasında Kyme, Larissa, Neonteikhos, Temnos, Killa, Notion, Aigoroessa, Pitane, Aigai, Myrina, Elaea, Gryneion ve İzmir [Smyrna] isimleri sayılabilir. İzmir, sonra İon birliğine katılmıştır [Özdemir Koçak, 2010’lar, Doktora Ders Notları, Eski Batı Tarihi 3, SÜ- Konya] demektedir.
Prof. Özdemir Koçak ve Vikipedi’nin İddiaları Hakkında
Koçak ve Vikipedi Kyme-Aliağa Nemrut koyu, Pitane-Çandarlı, Larissa-Buruncuk, Temnos-Görece, Aigai- Nemrutkale [Köseler], Myrina-Aliağa Kalabaktepe [Birkitepe], Notion-Ahmetbeyli [Efes], Neonteikhos-Yanıkköy, Gryneion-Çıfıt kalesi, Aigoressa, Elaea- Kazık bağları ve Smyrna- Bayraklı [Eski İzmir] derler. Özdemir Koçak, bu kentleri Har.6’da yerleştirmiştir ki, biz bunun külliyen yanlış olduğunu düşünüyoruz. Zira bu kentlerin tamamı da Asia ili Kemer Boğazı civarındadır. Hellespontus Kemer Boğazı’dır. Arzawa memleketleri Kemer Boğazı’nın şarkı, Akhalar ise eski Eğirdir Gölü’nün garbındadır [bk. Har.3; Topraklı, 28.8.2023]. Aioller, şimdiki Ege Denizi sahilleri, Ahhijawa [Akhalar] ise şimdiki Yunanistan’da gösterilmiş ve tarih, alt-üst edilmiştir. Tarihçi Göller Bölgesi’ndeki coğrafî değişimi görmemiş; tarihi kentleri, kaynak metinlere göre değil, kazıdan çıkan ve kesin olmayan materyallere göre yerleştirmiştir. Batı Anadolu ve şimdiki Yunanistan’daki kentler, bidayette Kemer Boğazı bölgesindeydiler ve göçler yoluyla daha batıya ve şimdiki Yunanistan’a gitmişlerdi. Şimdiki Yunanistan diyorum, zira ilk Yonan [İon], Kemer Boğazı bölgesindeydi. Hatta Bilge Umar’a göre Elana, boğaz; Ellen ise boğaz halkı demekti [bk. Anna, 1996: 208, açık.3]; bu boğaz Kemer Boğazı idi. Grek ve Yonan iki farklı halktı. Deniz kavmi Şekeleş, Ağlasun [Sagalasos]; Lukka [Lykia], eski Eğirdir Gölü kuzey sahili; Akhalar, gölün garbında idiler. Eğirdir [Laodikeia] güneyinde, ilk deniz teması Kibyrrhaiot’e ad veren ikinci bir Kibyra vardı [bk.Har.3]. Diğer deniz kavimleri de, Eğirdir civarında olmalılardı. Turşa, belki Truva idi. Alaşia, Eğirdir Gölü’ndeki Nis adası olmalıydı. Cicero, Eğirdir’de 85 gün kalmıştı.
Koçak’ın bölgenin kentleri içinde saydığı Stratonikeia- Kötürnek yakını; Lagina [Lagania]- Köke köyü yanı; eski Tralleis Barla; bir Nysa Sultanhisar, bir Nyssa Barla yakınları; bir Laodikeia Eğirdir idi. Ertuğrul Bey, Ainos’tan sonra Tearos nehri yoluyla Attika, Euboia [Boiotia?], Peloponnes kentlerine ulaşmıştı [Khalkondiles, 2014: 17; bk.Har.3].
Har.6: Özdemir Koçak. Doktora Ders Notları.
Har.4: Değişen Coğrafya, Eski Hoyran ve Eğirdir gölleri, tarihi yollar, ırmaklar ve kentler.
Ramsay [1960: 111-128], Asia ili [Pliny'deki isimlerde x işareti var].
Ramsay, bence meçhul dediği Asia eyaleti kentlerini kilise meclisi listelerinden verir ve bunlar hakkında kaynak metinlere göre yorumlar yapar. Biz, onun ve kaynakların ışığında bu kentlerin yerlerini belirlemek istiyoruz. Apasa [Efes]- Gelendost Ayapa Hüyük önü; İzmir [Myria]- Barla Boyalı önü Apameia; Pergamos- önceden Hoyran [Kaikos] ovası ayağında bir tepe, sonra Gaziri Adası; Adramyttion- eski Gazir, şimdi Yalvaç-Aşağıtırtar köyü; Sardis ise Barla. Efes, İzmir, Cyzicos ve Sardes Boğaz’ın güneyinde, Bergama ve Edremit ise kuzeyindedir [bk.Har.3-5].
42. Ephesos Meclisi: Metropolis, Notion, Kolophon, Dios Hieron, Hypaipa, Kaystriani, Kilbiani, Magnesia [Maeander], Teira, Tralleis [Caesarienses], Nyssa, Mastaura, Brioula, Mysoımacedones, Neapolis, Priene.
Efes Meclisine katılanlardan Kaystriani, iki göl arsındaki Kaystros [Maeander]; Kilbiani ise, Kaystros’un şarkı ovada [Kelbianos] oturanlardır. Metropolis, Efes veya Myrina [İzmir: Apameia]; Hypaipa, Köke-İp Kuyusu civarı; Magnesia iki göl arasındaki ırmak [Orta Menderes] kıyısı ve Myrina yakını; Teira, Apasa yanı; Tralleis- Barla; Nyssa, Eğirdir-Nis, ya da Barla önlerindedir. Mysoimacedones [Mysia Makedonyası] Kötürnek civarı; Neapolis, Yassıbel [Fele] yanı; Priene, Kemer Boğazı yanı Parion olmalıdır (Anna, 1960: 459). Sahilde denilen Notion’u bilemedim.
43. İzmir kilise meclisi: Bu meclise Magnesia ve Hyrcani'den başka Aeolis kentlerinden birçoğu dâhildi. Phokaia, Kyme, Myrina, Larissa, Temnos, Neonteichos, Macedones Hyrcani, Klazomenai, Nymphaion.
Magnesia, Efes Meclisinde de vardı. Phokai [Aigai, Ainos, Limenopolis], iki göl arasındaki ırmağın [Menderes] ağzında idi. Agathias, doğum yeri Myrina için Pythicus nehrinin ağzında der; bu yer Apameia idi. Pythicus, Bigadiç, Angelokomites ve Aisepos gibi adları bulunan Marsyas olmalıdır. Barla, birkaç metinde Pithekas geçer ki, bu ad, Pythicus ile aynı olmalıdır (Anna, 1996: 486; Kinnamos, 2001: 34-35; Khoniates, 1995: 36).
Ramsay’ın, “Von Diest, Larissa'nın Buruncuk olduğunu tesbit ederken bilhassa Aristides'in İzmir'den Kyme ve Pergamos'a yaptığı ve naklettiği seyahati göz önünde tutmuştur” [1960: 513] kaydı, arkeolog/ tarihçinin nasıl hataya düştüğünü göstermektedir. Bunlar, tarihteki isimleri değil, yaşayanları esas almışlar ve almaktadırlar. Aristides, Gelendost-Kötürnek [Hadrianopolis] doğumludur; İzmir, Kemer Boğazı’nın 6-7 km güneyindeki Myrina; Pergamos, Gaziri Adası’nda idi. Myke tesmiye edilen Kyme [Ramsay, 1960: 112] Kemer Boğazı’ndan geçen ırmak yanında idi. Larissa, Afşar [1530 kaza merkezi]; Klazomenai Marsyas ırmağı yanı; Nymphaion ise, Senirkent-Uluğbey idi.
44. Pergamos Meclisi: Elaia, Aigai, x Perpereni, x Tiareni, x Mosteni [Mossyni], x Mygdones, x Hermokapelia, x Attaleia, x Hierocometae, x A****ses, x Apollonis, Pitana, x Thyatira, Akrasos, Stratonikaia-Hadrianopolis.
Aigai, iki göl arasındaki Menderes’in ağzında; Attaleia Barla; Apollonis, Uluborlu’dan hariç, Hoyran ovasında; Thyateira [Arkadiopolis], Marsyas ırmağı kıyısında; Stratonikaia-Hadrianopolis, Kötürnek yakını olmalıdır.
45. Adramyttion Meclisi: x Apollonia ad Rhyndacum, x Macedones Asculacae, x Erezii [Argizii], x Polichnaei, x Miletopolis, x Pionitae, x Poemaneni, x Cilices Mandacadeni, x Abretteni, x Hellespontii, Cyzicos.
Cyzicos'un, kendine mahsus bir meclisi olup Hellespont ve Troad havalisini ihtiva ederdi. Pliny Hellespontus'luları Adramyttion'lulara tabi gösterir. Cyzicos'un ayrıca bir meclisi varsa, Miletopolis ile Poimanenon ona tabi olur. Pliny bunları Adramyttion'a tabi gösterir. Marquardt'ın Aristidis'ten naklettiği parça Adramyttion meclisinin ya Pliny'den sonra ikiye bölündüğünü yahut da meclisin bazen Cyzicos'ta içtima ettiğini ispat eder. Mesela Kibyra da, esasen Laodiceia'dan çok daha mühim olmakla beraber, ayrı meclise dâhildi ve meclis ekseriya Laodiceia'da toplanırdı.
Apollonia ad Rhyndacum Uluborlu; Miletopolis [Millawanda], Uluborlu şehir çayının Papa çayına [Rhyndacus] döküldüğü yerde; Poemaneni [Poimanenon] Kayaağzı yanında; Abretteni Akkeçili köyü civarı; Hellespontii Kemer Boğazı ve Cyzicos ise Afşar-Kızık mevkii Aktaş örenidir. “Cyzicos'un, kendine has bir meclisi olup Hellespont ve Troad havalisini ihtiva ederdi” kaydı çok doğrudur; zira Kyzikos, Kemer Boğazı’na 13-14 km olup, Troad, Kemer Boğazı ile Kötürnek arasında kalan yerler ve Çirişli dağıdır [bk.Har.3-5]. Ramsay’ın [1960: 165-178]’de gösterdiği Hellespontus veya Firikya Hellespontia Kemer Boğazı bölgesidir. Ramsay, Kibyra, Laodikya’dan [Eğirdir] çok daha mühimdi derken yanılmaktadır. Bu Kibyra, Gölhisar-Kibyra olmayıp, Eğirdir güneyi ve Eğirdir yakınında idi; meclisin, Kyzikos’a daha yakın olan Eğirdir’de toplanması tabiiydi. “Aisepos nehri kıyılarında, Aulonia ovasında nehrin sol sahilinde, evvela müstahkem bir mevki olan Polichna var; ondan sonra Paleskepsis gelir; Aisepos nehrinin sağ sahilinde Polichna ile Paleskepsis arasında Neakome ile Argeria var” (Strabon, 2009: 603). Bu isimlerin hepsi, Kemer Boğazı ile Yenice arasındadır: Neakome, Pahimeris, 2009: 81’de Neankome olup, Yenice ve Akdağ halkının Yenişar-âbı ve Yenişar-harımı adlarında yaşattıkları yerdi. Aisepos, Bigadiç ve Angelokomites gibi adları olan ünlü Marsyas idi; Yenicesivrisi’nden [Kelainai Hisarı] doğar, kısa bir seyirden sonra Orta Menderes’e dökülürdü. Aulonia, Yenice ile Menderes arasındaki ovaydı. Böylece Asya ilindeki Erezii [Argizii], Polichnaei, Auliou ve Neakome gibi kentleri de araziye yerleştirmiş olduk. Kanaatimce bir kentin birçok ismi oluyor ve yer tespitini güçleştiriyordu.
46. Sardis Meclisi: x Philadelpheia, x Tripolis-Antoniopolis, x Apollonos Hieron, x Mesotimolos, Tmoleitai, Blaundos, Sala, Tralla, Temenothyrai-Flaviopolis, Grimenotbyrai-Trajanopolis, Ankyra, x Maionia, Satala, Saittai, Silandos, Bagis, Tabala, Daldis [?], x Kadoeni Macedones, Loteni [Gordeni?], Synaos.
Philadelphia veya Alaşehir Yalvaç; Tripolis [Derebol- Antoniopolis], Neutroja, Eski Tralleis, Attaleia, Pithekas, Sart vs. gibi birçok adı olan Barla veya Barla ile birlik üç kenttir. Tralla Tralleis olmalıdır. Yalvaç’ın bir adı Flaviopolis idi, ama bu Flaviopolis başka olmalıdır. Trajanopolis Kötürnek; Ankara, Suğla Gölü kıyısındaki ikinci Ankara’dır; ya da Yalvaç-Şarkîkaraağaç civarındaki üçüncü bir Ankara’dır. Zira Senirkent-Genceli köyüne yerleşen Juliopolis, bir aralık Ankara’ya tâbi olup, Suğla Gölü kıyısındaki Ankara çok uzak düşmektedir. Kadoeni Macedones, Kötürnek köyü Güdül örenine yerleşmektedir. Orgas [Yalvaç-Örkenez, Bağkonak] nehri için Synaos denildiğine göre, Synaos, Örkenez veya onun yakını bir yerdir (Anna, 1996: 451; İlyada- Simoeis: 475, V.777, XX.53).
Ramsay’in bazı yorumları [s.111-126]
2. Maeander vadisindekiler: Priene, Magnesia, Tralleis, Nyssa, Brioulla, Mastaura. Kaystros vadisi [Orta Menderes].
3. Dios Hieron, Kolose [Koloe, Kaloe], Algiza [Argiza], Nikopolis [Nikaia], Baretta meçhul değil, Arkadiopolis yanıdır.
4. Auliou ile Nea Aule, Philadelpheia’dan [Yalvaç] uzak değiller. Kolophon, Lebedos, Teos. [Aule, Gelendost-Çaltı Akçapa öreni; Nea Aule?; Yenice’deki Marsyas ırmağı için Yenişar-ābı denildiğine göre orada bir Nea-şehir vardır].
6. Hermos ile Kaikos arasındaki sahilde Phokaia, Myrina ve [Myke tesmiye edilen] Kyme vardır.
7. Pergamos, Elaia, Pitana, Tianai [Tiarai, belki Theodosiopolis, Perperine], hep Kaikos [Hoyran] vadisindedirler.
8. Şimal sahilinde Adramyttion Antandros, Gadara [Gargara] ve Assos vardır. [Bunlar da Hoyran ovasındadırlar].
9. Kilise listeleri Nikopolis, Algiza, Auliou kome, Aigai ve Temnos'u hariç bıraktıkları halde, Aureliopolis ile Mascha komeyi ilave ediyorlar. III., X. ve XIII. listeler Khliara'yı da ilave ederler. [Mascha, belki Köke-Marcianopolis idi].
10. Valenciniana [Valentinianopolis], 4.-5.Asırda Auliou idi. Hadrian ve M. Aurelius devrinde Tmoleiton [Tmoloc], Aureliopolis adını almıştır. Bu kent Lydia ve Asia listelerinde kayıtlıdır. [Bu Lydia, Asia ili içinde küçük bir bölgedir].
11. Palaiapolis ile Kolose iki komşu şehir ve Roma devrinde Kilbianoi namı altında müştereken sikke basmışlardır. Chalcedon listesinde Algiza Palaiapolis, Hierokles'de ise Algiza Nikopolis Palaiapolis kayıtlıdır. Nikaia [Nikopolis], Kolose ile Palaiapolis arası olabilir. Ya Nikopolis Palaiopolis tek bir şehir, ya da bir piskoposa tâbi iki komşu şehir.
12. Argiza [Algiza], hem Asia, hem Hellespontus ilinde, hem de Kaystros vadisindedir. [Üç kayıt da doğrudur].
15.Archangelos-Archangel [Mihael] piskoposluğu, eski putperest ismini atarak, eski Temnos'un yerini almıştır.
14. Phokaia, Klazomenaia ve Magnesia ad Sipylum malumdur; evvelce de Ephesos'a tâbilerdi. Sosandros'un, Nymphaion, yâni bugünkü Nif olması muhtemeldir. John Ducas Nymphaion'da ölmüş ve bina ettirdiği Sosandros manastırına gömülmüştür. [Nymphaion, Nif değil, Nikopolis ve Mikra Nikaia denilen Senirkent-Uluğbey köyüdür].
16. Archangelos piskoposluğu arazisinin, bütün aşağı Hermos vadisini, denizden itibaren ta Boğaz'da Magnesia arazisine girilecek noktaya kadar ihtiva etmiş olması lâzım gelir. Bu arazi dâhilindeki eski Yunan şehirleri şunlardır: Larissa, Melanpagos, Leukai, Neonteichos, Herakleia ad Sipylum hep buradaydılar. Şu halde bu piskoposluk Smyrna, Magnesia, Aigai, Kyme, Phokaia ve İzmir körfezini kuşattıkları bütün araziyi ihtiva ediyordu. [Bunlar, Kemer Boğazı şarkında olup, Asia şehirleridir. Zira Yunanistan, Boğaz’ın garbıdır. Herakleia, Boğaz’ın şark kıyısı yanında, diğer adı Pelagonia olan kenttir. Söz konusu İzmir veya Smyrna, Marsyas’ın ağzındaki Myrina’dır].
17. Petra, bence meçhul. Lâkin Aigai ile Temnos daima beraber zikredildiği için Petra, Aigai’nin yerini almış olabilir. [Petra, Aigai’nin 5-6 km güneyindeki yeni adı Beydere olan Eğirdir-Bedre köyü olmalıdır].
18. 1, 7, 8 ve 9’uncu listeler, Smyrna'ya tâbi hiçbir piskoposluk kaydetmezler. 787, II. Nicaea meclisi de Smyrna'nın Phokaia, Magnesia, Aigai ve Temnos'u hâkimiyetine henüz almamış olmalıdır. Onun için bu listelerin neden Aigai ve Temnos'u zikretmediklerini anlamak güçtür. [Çünkü bu kentlerin, şimdiki İzmir/Smyrna ile hiçbir ilgileri yoktur].
19. Efes, Ayasoluğ'un yanındaki tepede St. John Theologos kilisesi ile meşhurdu. Efes’in içinde, şimaldeki küçük müstakil tepeye Roma devri Pion denirdi. Ashabı Kehf’ bu tepede idi. Ama Azizlerin Hayatı Chaos, Celeos, Caelius, Ochlon, Xeilaion dağı der. [Ashabı Kehf, Pion tepede değil, Anamas dağının kuzey yamacındaki Yaka-Karain’dir. Pion, yağ saklanan yer olup, Miryokefalon harbinde Cybrilcymani yazılan Sivri’l-Semmani, yâni Yağcı Sivrisi’dir].
20. Kaystros'un üstünde, Galesion dağına doğru bir köprü vardı ki, Mesaulion ile Efes arasında idi. [Galesion, ya Barla veya Çirişli dağı; köprü bu iki dağın çatağındaki Yenice Köyü Köprüsü; Mesaulion ise Mesanakta hisarıdır].
22. Anea [Anaia]’dan yalnız Bizans devrinde bahsedilmiştir. Bu bir limandı. [Ainos veya yakını bir yer; bk.Har.5].
23. Pygela, Agamemnon tarafından inşa edilmişti. [Yence köydeki Bigadiç denilen pınarın yanında olmalıdır].
24. Sahilde, Maeander'in ağzında “Bahçeler” denilen bir yer vardı. Theophanes, bunu Thrakesia temasında, sahilde ve Maeander'in yanında gösterir. [Larissa’daki Delphinas Bahçeleri, bu bahçelerdir. Anna, 1996: 164; bk.Har.3-5].
25. Bu sahilde Melanoudion isminde bir yer ve bunun yanında eskiden Didymion denilen bir kale vardı. O bunu iki tepe kalesi adından çıkarmıştı. [Bu Marsyas sahiliydi; Didymion, büyük- küçük sivriden oluşan Yenicesivrisi idi].
27. Xenophon’un, iki kere zikrettiği Tralleis’in birtakım isimleri olduğu söylenirse de bunlar Antheia, Erymna vs. gibi bir kısım elkaptan ibarettir. [Neutroja ve eski Tralleis de denilen bu kent, Aydın değil, Barla’dır. Ramsay’ın Akharaka, Tralleis ile Nyssa arasındadır iddiası yanlıştır. Zira Nyssa, Barla önlerindedir veya Eğirdir Gölü’ndeki Nis adasıdır].
29. Kiepert, Dios Hieron'u, Notion ile Lebedos'un arasına koyar ki, bu mümkün değildir. [bu, pekâlâ mümkündür].
30. Kilbia, Kelbia ovası, Kaystros vadisinin yukarı kısmı ve kentleri Kolose ile Nikaia idi. Kilbia ovası Thrakesia’da idi. [Kelbia ovası, Kaystros vadisi, Thrakesia teması ve Trakya’da; Kolose ve Nikaia ise, Lampis’dedir; bk.Har.4-5].
31. Teira belki şehir demektir. Thya-teira [Thya-şehri]. Arkadiopolis isminin yerini almıştır. Sasan, 1308’de St. John kilisesini yağmalar ve Efes halkından birçoğunu Thyraia'ya götürür. [Efes, Gelendost-Ayapa Hüyük önündedir].
32. Kaystros nehri şimdi Küçük Menderes ismini taşıyor. [Kaystros, K. Menderes değil, Boğaz’daki ırmak; bk.Har.5].
35.1.Karina, Smyrna hapishanesinde “Karinalı bir kadından” bahsedilir. Bunun Mysia sahilindeki Karina olması imkânsızdır. [Bu Smyrna; şimdiki İzmir değil, Myrina’dır ve Mysia’daki Karina doğrudur]. 35.2.Phlebia [belki Flavia] ve Flevios, [Kayaağzı pınarları veya Karababa tepesi]. 35.3. Periklystra, [Kayaağzı pınarları veya Karababa tepesi]. 35.4.Zelcia, [Kemer Boğazı yanı]. 35.5.Sykai, [köprünün batı ayağında, St. Theodori’nin köyü Sykeon olmalıdır].
40. Assos, [Hoyran ovası ayağındadır]. 41.Gargara, Assos'un birkaç mil doğusundadır.
Sonuç
Aioller’e [Aeolians] ait 12 kent [Notion, Kyme, Myrina, Larissa, Aigai, Temnos, Neonteichos, Elaia, Pitana, Killa, İzmir, Gryneion ve Aigoroessa], Asia ili, Kaystros vadisi, iki göl arasındaki Kaystros ırmağı kıyıları ile Kötürnek köyü arasındaki Troad bölgesindedir. Myrina ile İzmir aynı yerdir. Killa, Efes’in 03,5 km şarkı ve Gelendost Killi-kırı denilen yerde, Elaia ise Hoyran [Kaikos] ovasındadır. Myrina, Larissa, Aigai’nin yerleri bellidir; diğerleri de bunların yakınlarında olmalıdır. Deniz, Ege Denizi, eski Eğirdir Gölü olup bidayette bu deniz, Kovada Gölü’ne kadar uzanıyor olabilir. Deniz Kavimleri de bu göl etrafındaki kavimlerdi. Bunun delili Şekeleşler, yâni Ağlasun’lular [Sagalassos] ve Lukka idi. İlk deniz teması Kibyrrhaiote, eski Eğirdir Gölü [deniz] çevresiydi. Bu makaleyle Kilikya’nın komşusu Truva’nın yeri, bir kez daha Kemer Boğazı bölgesi olduğu ortaya çıkmıştır. Yonan [İon] ile Grek’in iki farklı halk olduğu anlaşıldı. Kemer Boğazı bölgesindeki birçok eski isim, bilâhare batıya, hatta Grek ülkesine taşınmıştır.
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynak ve Tetkik Eserler
Agathias (1975): The Histories, Çeviri ve açıklama: Joseph D. Frendo, Walter De Gruyter, Berlin-New York.
Anna Komnena (1996): Alexiad, Malazgirt’in Sonrası, Çeviri: Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Homeros (Mart 2014): İlyada (Ίλіάς), Çeviri: Azra Erhat- A. Kadir, Türkiye İş Bankası yayını-İstanbul.
Khoniates, Niketas (1995): Historia, Çeviri: Fikret Işıltan, Türk Tarih Kurumu-Ankara.
Khalkokondiles, Laonikos (2014): The Histories, 1. Bölüm, Çev. Anthony Kaldellis, Londra.
Kinnamos, Ioannes (2001): Ioannes Kinnamos’un Historia’sı, Çeviri: Işın Demirkent, Türk Tarih Kurumu-Ankara.
Koçak. Özdemir (2010’lu yıllar): Eski Batı Tarihi 3, Doktora Ders Notları, Selçuk Üniversitesi- Konya.
Ramsay, W. M. (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çeviri: Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.
Strabon (2009): Antik Anadolu Coğrafyası, Çev. Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yay.-İstanbul.
Topraklı, Ramazan (28.08.2023): “Değişen Coğrafya ve Arzava Memleketleri [Füruzan Kınal anısına]”, DikGazete [Erişim: May.2025].
https://www.academia.edu/106738001/DE%C4%9E%C4%B0%C5%9EEN_CO%C4%9ERAFYA_VE_ARZAVA_MEMLEKETLER%C4%B0
Vikipedi, Özgür Ansiklopedi (Erişim 25 Nis. 2025): Aioller.
Vikipedi, Özgür Ansiklopedi (Erişim 25 Nis. 2025): Antik Yunanistan.
Har.5: Değişen Coğrafya: Eğirdir ve Hoyran gölleri, Kıral Yolu, diğer tarihî yollar, Akarsular, dağlar ve kentler.
