Kemer Boğazı, Anayol, Irmak ve Köprü

14-07-2025

484 OKUNMA

Kemer Boğazı, Anayol, Irmak ve Köprü

Öz

Makalenin amacı Kemer Boğazı, Kemer Boğazı’ndaki ünlü ırmak ve Anayol’un [Kıral Yolu] üzerinden geçtiği Yenice Köyü Köprüsü hakkındadır. Kemer Boğazı tarihte “kutsal geçit”, “kutsal boğaz”, Boğaz’daki ırmak ise “kutsal veya mukaddes ırmak” kaydedilmiştir. Bunun sebebi bölge için “Mukaddes Firikya” ve “Mukaddes Galatia” denilmesidir. Bunun sebebi ise, kutsal göktaşının bulunduğu Pessinus’un, bölgedeki Kötürnek köyü oluşudur. Buna tarihçinin hemen itiraz edeceğini biliyorum. Zira tarihçi, Amorion- Emirdağ, Pessinus- Ballıhisar zannetmektedir. Biz, Amorion’un Uluborlu, Pessinus’un Kötürnek olduğunu ispatladık, ama tarihçi, bir an olsun bilgisini sorgulamadı. Firikya Epiktetos da denilen bölgenin en eski adı Küçük Firikya’dır.

Açar Kelimeler: Kemer Boğazı, Küçük Firikya, Hierus, Ieró potámi, Kutsal nehir, Kutsal geçit, Kuwa-ila, Kutsal boğaz.

Giriş

Başka bilim dalları için de geçerli olan, ama tarih için çok daha geçerli olan bir kural vardır: “Her yeni bilgi ve bulgu, tarih bilgimizi değiştirebilir”. Osmanlı arşivindeki Yenice Köyü Köprüsü, Firigos Boğazı ve Yenice Derbendi belgeleri böyledir. Köprü yol demekti ve yaklaşık beş asır önce köprü ve yol, Kemer Boğazı’nda göl suları altında kalmıştı. Firigos [Firik] Boğazı, Kemer Boğazı idi. Tarihte ülkeler arasında hudut olan mukaddes ırmak ile Anayol ve Askerî yolların kavşağında bulunan Kemer Boğazı ve çevresinin tarihî hep yazılmıştır. Arazi bakımından kalkerli ve tektonik yapıdaki bölge, birçok depreme rağmen insanoğlunu hep cezbetmiştir [Har.1]. Zira bölge, canlıların yaşaması için gerekli tatlı su ırmakları ve göllere, ziraat için verimli topaklara, hayvancılık için bol otlaklı ovalara ve her türden ağacın yetiştiği dağlara sahiptir ve hatta bu dağlarla çevrilidir. Göller Bölgesi adlandırması ve Toros Dağları veya Toroslar, ifade etmekte zorlandığım şeyleri açıklamaya yeter sanırım. 16.yy başında meydana gelen bir coğrafî değişim sonucu Boğaz’daki Anayol, tarihi köprü, kutsal ırmak ve birçok kent göl suları altında kalmıştır. Şimdi sırayla Kemer Boğazı, Anayol, kutsal geçit ve Boğaz’daki köprü hakkındaki kayıtları vermeye çalışacağım.

Kemer Boğazı

Kemer Boğazı’nın Firigos, Zompos, Kibotos, Miryokefalon, Taurokomos, Hellespontus, Firikya Hellespontia, el-Battal, Meltinis [Malatyalı], Çatak, İndosyâne, Kuwa-ila, Hieria, Ābrū Masmâne [kutsal geçit], Libotanion Boğazı [Lobitzos] gibi birçok adı olup ve belki de bizim bilmediğimiz daha başka adları vardır. En eski adının [MÖ 1300-1500] Kuwa-ila, yâni “kutsal boğaz” olduğunu düşünüyorum. Bilge Umar, bu kelime için “Güzel Boğaz” anlamını verir, zira her kutsal güzeldir. Firigos [Firik] Boğazı adı, 1501 tarihli bir vesikada geçiyor. Firigoslar [Firikler] Barla’da bir mevkii adıdır. Ünlü Firik kenti Kelene [Kelainai], Kemer Boğazı ile Kelene Hisarı [Yenice Sivrisi] arasında uzanır. Kanaatimce Homeros, Barla-Boyalı önündeki Apameia, yâni İzmir’den olmalıdır; zira verdiği coğrafî bilgiler araziyle uyum içindedir. Ancak harp hakkında Akhalar’ı tutar. Kemer Boğazı bölgesindeki birçok ismin batıya taşınması, Truva’nın galip geldiğine işarettir. Homeros, çok haklı olarak, Truva Kilikya’ya komşu der.

Miryokefalon, Boğaz’daki binlerce su gözünü anlatır. Taurokomos, Toros geçidi demektir. Davraz adı, Tauros adının farklı bir telâffuzudur. Boğaz’da Hellen halkı yaşıyor ve Hellespontus, “Hellen geçidi” ve kanaatimce Hellen halkı, Boğaz halkı demektir. el-Battal, Türklerin gönlünde taht kuran Battal Gazi [öl.740] olup, türbesi Afyon-Çay Çayıryazı [Geneli] köyünde bir Hüyük’ün üzerindedir. Battal Gazi, Kemer Boğazı bölgesinde tam otuz yıl gazâ yaptı. Malatyalı denilen de Battal Gazi olup, aradan beş asır geçtiği için Battal Gazi, Malatyalı sanılmış veya Malatyalı Battal ile karıştırılmıştır. Çatak, iki dağ arasındaki derin vadi demek olup, gerçekte de Kemer Boğazı, Barla ile Çirişli dağlarını ayıran derin bir vadinin adıdır. Hieria, kutsal demektir. Libotanion, Lobitzo, Plavitza ve Toplitzo hepsi de aynı yere işarettir.

Boğaz’daki köprü ve Yenice Köyü Köprüsü

Miryokefalon harbinin yerini bulmamıza sebep, 1530 tarihli Osmanlı tahrir defterindeki “Yenice Köyü Köprüsü” ifadesidir. Mühendis olduğum için köprüyü merak edip araştırdım. Afşarlı Mehmet Kara’dan [1947-2021] köprünün Kemer Boğazı’nda göl altında kaldığını öğrenince, köprü yol demektir; yıllardır yeri tartışmalı olan Miryokefalon harbi, bu yol üzerinde olmuş olabilir diye düşündüm ve neticede haklı çıktım. Daha sonraları bu köprünün, Tanta-endia, Pontogefira, Zompos, Kibotos, Helena Köprüsü, Pithekas [Barla] yakınındaki köprü, Lopadion Köprüsü, Çaşnigir Köprü, Gölün [Hoyran] çıkışındaki köprü ve köprü gibi birçok şekilde anıldığını gördüm.

Tanta [Tantalos], köprünün kurulduğu ırmak kenarındaki bir yerleşimin adı, Endia veya İndos, ırmağın adıdır. Pontogefira [Pontogephyra] Boğaz Köprüsü demektir. Zompos ve Kibotos, kambur, yâni kemer’e ve kemer köprüye işarettir. Helena Köprüsü de Boğaz Köprüsü demektir. Çaşnigir, Barla Camii’ni yaptıran Çaşnigir Sinan Paşa olmalı. Lopadion, Kemer Boğazı’nın batı kıyısındaki bir kenttir. Boğaz’daki köprüden ilk kez Herodotos şöyle söz eder:

“Kroisos [Karun], Halys kıyılarına vardığı zaman askerlerini mevcut köprülerden geçirmiştir, ben öyle sanıyorum; ama Yunanistan’da yaygın olan söylentiye bakılırsa, ona ırmağı aşmasının çaresini Miletoslu Thales göstermiştir. Kroisos’un diyorlar, canı çok sıkılıyordu, çünkü onlara göre, demin söylediğim köprüler o zaman kurulmuş değildiler. O sırada onun konak yerinde bulunan Thales, ırmağı ordunun sol yakasında görüyordu, onu sağ yakadan da akıttırdı” [Tarih, I.75].

Tarihçi, bu metni iyi okumadı; söz konusu Halys ırmağını Kızılırmak sandı ve Lidya- Pers harbini Kızılırmak’ın şarkında gösterme gafletine düştü. Zira Kızılırmak, Batı’dan Doğu’ya giden bir ordunun solunda değil, sağında kalır. Herodotos’un tarifine uyan yegâne ırmak, Kemer Boğazı’ndaki, kuzeyden güneye akan Halys’tir. Tarihte Kızılırmak hariç, Kemer Boğazı’ndaki ırmak ve Bozkır-Çarşamba çayı olmak üzere iki Halys daha vardır. Bir nehrin sağı, solu ise: yününü ırmağın akış yönüne dönersin, senin sağın ırmağın sağı, senin solun ırmağın soludur.

“Vakf-ı Köpri der Karye-i Yeñice: Daim haraba müteveccih oldukça meremmet etmek içün Derzi Yakup nam kimesne 200 ve Şeyhî Fakih nam kimesne 200 Akce vakf idüp rıbhından hâsıl olan köpri-yi mezbura sarf olunup ve karye-i mezbureye her kim sipahi olursa nazır ola diyu şart eylediler” (Cebeci-Topraklı, 2018: 91).

Başlıktaki siyakat hattında “Vakf-ı Köprü-yi Karye-i Yeñice, nakid 400, rıbhından hâsıl olan meremmetine sarf oluna diyu meşruttur” şeklinde yazmaktadır [937/1530 tarih, 438 Nu. MVAD I, s.314]. Meremmet, tamir demektir.

Köprüde alttaki gibi Yunanca bir kitabe daha olmalıdır. Türkçe tercümesi sağ alttaki gibidir.

Mukaddes Irmak

İki göl arasındaki nehrin, Tantalos, İndos, Tanta-endia, Halis (^cıAλις), Obrimas, Menderes, Sangarios, el-Battal, Kaystros, Euros, Ebros [Avrupa], Melis, Boğazın Asya Irmağı, Doğu sınırını teşkil eden Büyük Nehir, Megalo Potamos, Bathys Rhyax, Seha, Pisidia Antakya yanındaki Irmak, Hierus, Hyeronpotamum, Mukaddes Nehir, Âbrū Mesmâne, Siberis, Tearos, Skamandros, Almyros, Kadmos adları var. Nehrin kaynağına Rhotren, Aulokran denir. Melas ise, Kayaağzı Pınarlarından hâsıl bir su veya çay olmalı (Remsi, 1960: 266-68; Anna, 1996: 245).

Obrimas, ırmağın adı değil, ırmağın güçlü [suyu bol, derin] oluşunu anlatır. Menderes de yılankavi oluşunu gösterir. Euros [Oyro] ve Ebros [Evro] Avrupa ırmağı, Boğazın Asya Irmağı ise Kemer Boğazı’ndaki Asya ırmağı olup, bir ırmağın hem Avrupa, hem de Asya adıyla anılması, ırmağın Asya-Avrupa sınırı olduğunu gösterir. Asya, Kemer Boğazı ile Beyşehir arasındaki Asya [Anadolu] eyaleti, Avrupa ve Batı ise Kemer Boğazı’nın batısıdır. Garip köyünün adı Garp [batı] anlamınadır. Zaten bir adı da, Doğu sınırını teşkil eden Büyük Nehir şeklindedir. Bathys Rhyax, ırmağın derin olduğuna işaret eden bir sıfattır. Hierus kutsal, Hyeronpotamum kutsal ırmak, Âbrū Mesmâne kutsal geçit demektir. Tearos, Toros nehri, Almyros ise, nehrin suyunun bir zamanlar tuzlu oluşuna işarettir.

16.Asır tahrir/vakıf defterlerindeki Yenice köye ait şu bilgiler, Boğazı’ndaki ırmak, yol ve köprüyü işaret eder:

1- Eski Çavlı dimekle maruf zemin ki ırmak kenarındadır. 2- Zemin der zîr-i yol. 3- Zemin-i der nezd-i köpri. 4- Zemin-i diğer der nezd-i köpri. 5- Zemin der zîr-i ırmak. 6- Zemin der zîr-i ırmak der kurbi Kulı. 7- Zemin der zîr-i ırmak, der kurb-i köpri. 8- zemin der zîr-i yol [Cebeci-Topraklı, 2018: 23, 47]. Afşar kz., Yenice köye ait bu yerler: 1- Irmak kenarı; 2- yol altı; 3- köprü yanı; 4- köprü yanı; 5- ırmak altı, 6- Kulı yanı, ırmak altı; 7- ırmak altı, köprü yanı, 8- Irmak altı gibi sekiz parça. Yol, Yenice Köyü Köprüsü’nden gelen Kıral Yolu veya yöre halkının “Kir/ Kyr Yolu” dediği, Barla-Boyalı önündeki İzmir’i [Apameia], Yenice ve Yalvaç’a bağlayan yol olmalı; ancak yol altı ifadesi Kıral Yolu’na işaret eder. Zira Kıral Yolu, Çirişli Dağı’nın güney yamacından geçer. Irmak kenarı, Marsyas veya Boğaz’daki ırmak; köprü yanı ırmak altı ise, Boğaz’daki nehir ve Yenice Köyü Köprüsü’ne işaret etmektedir.

Anayol

Kıral Yolu, via regia, İpek Yolu, Ana Ticaret Yolu, Tarikü’l-Cadde, Anayol: Basra Körfezi yanındaki Persepolis ve Susa şehri, Tarsus, Pozantı, Ulukışla, Ereğli, Karaman, Güneysınır yanında güneye döner. Tahtalı [Lata] köyü, Balıklağı köprüsü ve Akise [Akkilise, Medinetü’l-Leben] ve Beyşehir. Devamla Eflâtun Pınarı [Ayn-ı Burgus], Fele Pınarı [Nehrü’l-Ahsa], Yalvaç-Manarga [Rabaz-ı Konya], Kötürnek [el-Alemeyn, Hısnu’l-Meclis], Kemer Boğazı [Ābrū Mesmâne: Mukaddes Geçit, Medinetü’l-E/İndosyâne], Cevizlidere [Vadiü’l-Cevz] ve Uluborlu’ya [Ammûriye] gelir. Oradan da Dinar, Denizli, Alaşehir ve Salihli [Sardes] yanından Selçuk’a [Efes] gider.

Askerî Yollar: 1- Kemer Boğazı, Bozdurmuşbeli, Oynan, Şuhut, Afyon, Seyitgazi, Eskişehir, Bozüyük, İnegöl, İznik Gölü batı ucu, Yalova Taşköprü [Kibotos]. 2- Kemer Boğazı, Bozdurmuşbeli, Arızlı [Kedrea, Kidros, Germe], Karamıkkaracaören [Belumin, Polemon, Eylemi, Hades, Ades], Maderi nehri [Kırkgöz Köprüsü], Bolvadin, Kastora [Bayat], Massisa [Bardakçı], Libadhia [Eskişehir], Batransia [Söğüt], Mastara nehri, Bursa-İznik. 3- Uluborlu önü [Ammûriye ormanı], el-Harab köyleri [Garip, anlamı Garp, Batı], Ammûri Nehri’nin aşağısı [ad Vicum], Oynan köyü. Buradan sonra isteyen Şuhut, isteyen de Bolvadin yoluyla İzmit körfezi veya Bursa-İznik’e gider.

Sonuç

Yaklaşık 3500 yıldır, Kemer Boğazı bölgesinin tarihi hep yazılmıştır, ama 500 yıl önce vukûbulan bir değişim, bölge tarihinin sırlanmasına ve bölgedeki yer adları ve olayların başka coğrafyalara götürülmesine sebep olmuştur. Yalvaç-Gemen [Kiminas] adının Balıkesir-Çanakkale bölgesine götürülmesi sadece bir misaldir. Onlarca örneği diğer makalelerimde göstermeye çalıştım. Kemer Boğazı’ndaki yolun, Herodotos’tan çok önce var olduğu, Arzava dönemi, hatta daha önceye gittiği, Kemer Boğazı’ndaki köprünün de Dünya’nın ilk köprüsü olduğunu düşünüyorum.

Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com