Har.1: Tarihî Kıral Yolu üzerinde bulunan Akkise, Çarşamba çayı [Halys], Tahtalı [Lata] ile Armasun [Armatasun] görülüyor.
Armatasun, Akşehir, Konya Kapı, Tonguzlu ve Menteşe ili
Öz
Bu makalenin amacı, Prof. Osman Turan’ın Selçuklular Zamanında Türkiye adlı eseri, s.605’de zikredilen Armatasun ile yanlış bilinen Akşehir, Konya Kapı ve Tonguzlu yer adları ile Menteşe oğullarına açıklık getirmektir. Zira, zikredilen Akşehir, Konya Kapı, Tonguzlu, yâni Denizli ile Menteşe oğullarının bulundukları yerler yanlış bilinmektedir.
Açar Kelimeler: Armatasun, Akşehir, Medinetü’l-Leben, Konya Kapı, Rabaz-ı Konya, Denizli, Tonguzlu, Menteşe ili
Giriş
Selçuklular Zamanında Türkiye adlı eserden bir özet vereceğim ve bu özette yer alan bazı yer adları ile 1291 yılında zikredilen Menteşe oğullarının bulundukları bölgeyi, değişen coğrafyanın ışığında açıklamaya çalışacağım. Malûm Kral Yolu, Uluborlu, Kemer Boğazı, Kötürnek, Manarga, Şarkîkaraağaç, Beyşehir, Akkise, Çarşamba çayı, Tahtalı, Karasenir, Karaman [Larende], Ereğli, Gülek Boğazı ve Tarsus şeklinde devam etmektedir. Kötürnek köyünde Kral Yolu’ndan ayrılan bir yol Gelendost- Eğirdir, bir yol da Kaikos [Hoyran] vadisinden İstanbul’a gider.
-Karamanlılar Konya'ya yürüdüler. Konyalılar, Denizli’de [Lâdik] bulunan Sahib Ata'nın [kızından] torununu imdada çağırdılar. O, askerleriyle hareket ederken Mes'ud'un kardeşi de Kayseri'den başka bir kuvvetle Konya'ya geldi. Selçuklu ordusu Karamanlılar ile Armatasun kalesi civarında, Obrucuk mevkiinde, muvaffakiyetle çarpıştı ise de, ancak Geyhatu'nun gelişi üzerine Karamanlılar sindiler. Sultan Mes'ûd onu Kayseri'de karşıladı ve bu haber Konya'da çok sevinç yarattı. Türkmenlere çok kızgın gelen Geyhatu ordunun bir kısmını Akşehir istikametinde Menteşe iline kadar gönderirken kendisi bizzat Karamanlılara karşı yürüdü. Moğollar, Ereğli’yi [Herakliye] yağmaya, yakmağa ve köyleri tahribe giriştiler. Larende'yi alıp, Türkmenleri öldürdüler ve şehri ateşe verdiler. Karaman oğulları sarp yerlere sığınarak kurtuldular. Moğol-Selçuklu kuvvetleri oradan dönüp isyan etmiş bulunan Eşref oğullarına karşı harekete geçti. Bu iki Türkmen beyliğinden 7000 esir alıp Konya'ya getirdiler. Tonguzlu [Denizli] taraflarına giden ordu şehri muhasara etti. Şiddetli hücumlardan sonra alınan Denizli de, üç gün yağma ve kıtale uğradı. “Buradan Menteşe-iline kadar gidilip orada da aynı şeyler yapıldı”. Bu münasebetle "Konya kapısından Denizli'ye [Lâdik] kadar öyle bir tedhiş yarattılar ki, bu bölgelerde altı ay kuş uçmadı" kaydı, tenkilin derecesini ifade eder- (Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 6. Baskı, Boğaziçi Yayınları, 1998, İstanbul, s.605’den özet).
Açıklamalar
Sultan Mes’ûd’un kardeşi: Ebu’l-Muzaffer Melik Rükneddin Kılıçarslan Geyûmers’tir [Togan, U. Türk Tarihi: Giriş].
Denizli, Lâdik: Bu yer hiç şüphesiz Eğirdir’dir. Zira, bir deñizi olan yer, Deñizli [Doñuzluk] değil, Eğirdir’dir.
Armatasun: Kral Yolu kıyısındaki Karaseñir [Güneysınır] yanındaki Armasun olmalıdır [bk. Har.1].
Akşehir: İbn Hordazbih ve el-İdrîsî’de “Medinetü’l-Leben [Akşehir]” kaydedilen Kıral Yolu üzerindeki Konya-Bozkır ilçesine tâbi ve Suğla [Seydişehir] Gölü’nün kuzeydoğusundaki Akkise veya Akise köyüdür [bk. Har.1].
Eşref oğulları: Herkesçe malûm, Beyşehir merkezli bir beyliktir.
Menteşe ili: Eşrefoğulları ile hudut olup, Şarkîkaraağaç, Yalvaç, Gelendost ve Eğirdir arasındaki topraklardır. Uc Gâzîsi Mehmet Beyin, nâm-ı diğer Şah Menteş’in [Menteş-şah] 1261 yılında Hülagü’nün fermanıyla kurduğu beylik topraklarıdır. Bu beyliğin hududu, ilk kurulduğunda Lâdik [Eğirdir], Honas [Konya-Hüyük Göçeri köyü] ve Talamani [Derebucak Dalayman, şimdi Çamlık] köyü idi ve Eşref oğulları toprakları Menteşe Beyliğine dâhildi. Bu beylik Mısır kroniklerindeki Denizli Beyliği geçer. Zeki Velidî Togan, bu beylik için çok haklı olarak Hamid oğulları der [bk. Giriş]. Şah Menteş’in Hamid [Amourios] ve Aydın [Menteş, Menteşe] adlarında iki oğlu biliniyor. Mesaliki’l-Ebsar, Dündar oğlu Hızır için Menteşe evlâdı der. Aydın Bey/Reis için de Menteşe ve Ablistan [Orta Menderes kıyısı] denilmiştir. Menteşe, bilâhare aile adı olmuştur. Muğla-Menteşe ve İzmir-Aydın beylikleri 1308 yılından sonra kurulacaktır.
Konya Kapı: Kemer Boğazı’na 35, Kötürnek köyüne 15, Konya’ya 90 mil uzakta ve Kral Yolu üzerindeki Yalvaç-Manarga [Dedeçam] köyüdür. Miryokefalon harbinde Konya, İbn Hordazbih ve el-İdrîsî’de Rabaz-ı Konya geçer.
Denizli, Tonguzlu: Burası da Eğirdir’dir. Bazı metinlerde “Rûm Denizi” [Eğirdir Gölü] sahilindeki Tonguzlu zikredilir.
Larende-Tonguzlu [Denizli: Lâdik: Eğirdir] yolu: Menteşe iline giden ordu: Larende, Armatasun, Akkise [Akşehir], Beyşehir, Şarkîkaraağaç, Manarga [Rabaz-ı Konya: Konya Kapı] ve Kötürnek [el-Alemeyn] arasında Kıral Yolu’nu kullanmıştır [bk. Har.2]. Kötürnek’ten itibaren de, Gelendost ve Honas [Khonai] üzeri Eğirdir’e [Denizli] gelmiştir.
Menteşe-ili: Özette “Buradan Menteşe-iline kadar gidilip orada da aynı şeyler yapıldı” ifadesinden, Eğirdir’den sonra Muğla taraflarına gidildiği kastedilir ki, yanlıştır. Osman Turan bu hususta yanılmıştır. Türkler, 1291 yılında henüz Muğla ve Aydın taraflarına gitmemişlerdi. Sahil Beyi Ablistan Aydın Reis’in iki oğlu Mes’ûd ve Mehmet ile Şah Menteş’in [Mehmet] kardeşi Alp Ağa İlyas’ın, Saruhan’dan torunu İlyas, beyliklerini 1308 sonrası kurdular. Zira, Sultan Mes’ûd’un ağır hastalığı nedeniyle sultanlığını ilan eden Kılıçarslan Geyûmers, Konya sarayında Hamid Bey ve altı oğlunu katletti. Katliamdan mucize eseri kurtulan İlyas, Alâyi Han’daki Moğol kuşatmasından da kurtuldu ve aralarında Ertuğrul oğlu Osman ile adamlarının da bulunduğu birçok Türkmen ile Selçuklu topraklarına çok sık saldırdı. Ve sonunda Kılıçaslan Geyûmers’i meydana, yâni Batılı gibi dersek; düelloya davet etti.
1308’de yapılan bir düelloda İlyas, Kılıçaslan Geyûmers’i öldürdü ve böylelikle Selçuklu son buldu. Bu olaydan sonra Türkmenler, Batı Anadolu’yu aralarında bölüştüler ve İzmir, Muğla ve Manisa taraflarına geldiler.
Sonuç
Coğrafî değişimi bilmeyen tarihçi, Amourios’un, Amorionlu anlamında Hamid Bey, Ales/ Hales’in İlyas Bey olduklarını bilemedi. Bu makaleyle Göller Bölgesi ve bilhassa Eğirdir ve Hoyran göllerindeki coğrafî değişim ile tarihî coğrafyanın önemi bir kez daha ortaya çıkmış bulunmalıdır.
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Har.1: Tarihî Kıral Yolu üzerinde bulunan Akkise, Çarşamba çayı [Halys], Tahtalı [Lata] ile Armasun [Armatasun] görülüyor.
Har.2: Uluborlu-Tarsus arası, Kral Yolu ve diğer yollar. Geyhatu, Karaman- Rabaz-ı Konya [Konya Kapısı] yolunu kullandı.
.
